ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ, ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ

ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ, ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ

ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ 'ਚ ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਅੰਗਰੇਜ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਜੋਟੀਦਾਰਾਂ (ਰਾਜਿਆਂ, ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ, ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ) ਵਗੈਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਧਰਮ ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਤੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਦਾਬੇ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਦੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨੂੰ ਹੂੰਝ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਗਰਾਮ ਨੂੰ ਅਣਸਰਦੀ ਲੋੜ ਵਜੋਂ ਉਭਾਰਿਆ। ਗਦਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ 'ਚ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸ਼ਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀਵਾਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਉਭਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। 
ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਦਾਬੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਟੀਚਿਆਂ 'ਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਆਜਾਦ, ਜਮਹੂਰੀ ਅਤੇ ਸੈਕੂਲਰ ਰਿਪਬਲਿਕ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲੇ। ਆਪਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੱਛਣਾਂ ਕਰਕੇ ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਐਨ ਉਲਟ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਨੀਂਹ ਅੰਗਰੇਜੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰੀ 'ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਅੰਕ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਰਜਨੀ ਐਕਸ ਡਿਸਾਈ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ''ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਹਾਊ-ਇੰਡੀਅਨ ਹਾਊ-ਨੈਸ਼ਨਲ'' 'ਚੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਰੋਲ ਦੀ ਚਰਚਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੁੱਝ ਅੰਸ਼ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ 'ਚ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਸਿਰਲੇਖ ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। —ਸੰਪਾਦਕ
ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਹਿਸ਼ਤਪਸੰਦਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਵਕ ਵਾਰਸ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਨ। ਅਸਲ 'ਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਕਰੀਬੀ ਆਪਸੀ ਤੰਦਾਂ 'ਚ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਭਾਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਕੈਨੇਡਾ 'ਚ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਦਾਬੇ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਭਰੇ ਕਿਸਾਨੀ ਪਿਛੋਕੜ ਚੋਂ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪਰਦੇਸਾਂ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਨਵੀਂ ਥਾਂ 'ਤੇ  ਤਿੱਖੇ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। 1907 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਆਜਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ 'ਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਇਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਮਨ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਛਾਪ ਲਾਈ ਸੀ। 1907 'ਚ ਹੀ ਇੱਕ ਜਲਾਵਤਨ ਭਾਰਤੀ ਨੇ ਇਕ ਪਰਚਾ 'ਸਰਕੂਲਰ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦੀ' ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਭਾਰਤੀ ਨੇ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਪਰਚਾ 'ਫਰੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ' ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨੇ ਗੁਰਮੁਖੀ 'ਚ 'ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਸੇਵਕ' ਨਾਂ ਦਾ ਪਰਚਾ ਕੱਢਿਆ ਸੀ। ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਕੌਮਪ੍ਰਸਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸਿੰਗਟਨ 'ਚ ਵਸੇ ਇੱਕ ਗੁਰੱਪ ਨੇ, 1913 ਦੇ ਸਾਲ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਲਾਹੌਰ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਅੰਬਾਲਾ, ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਮਲੇ ਦੇ ਦੌਰਿਆਂ 'ਤੇ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਭਰਵੀਂ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਾਲੀਆਂ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। 1913 'ਚ ਹੀ ਇੱਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਿੱਖ ਭਾਈ ਜੀ, ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਖੁਲ੍ਹੇਆਮ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਦਾ ਹਿੰਸਾ ਰਾਹੀਂ ਤਖਤਾ ਪਲਟ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। (ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਨੇਡਾ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ) ਪੰਜਾਬ ਦੇ ''ਅੱਤਵਾਦੀ'' ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਕਿਸਾਨ ਲੀਡਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਬਦੇਸ਼ੀਂ ਵਸੇ ਭਾਰਤੀਆਂ 'ਚ ਕਾਫੀ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ 'ਚ ਵਸੇ ਭਾਰਤੀ ਆਪਣੀ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਦਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ 1913 ਤੱਕ ਸਨਫਰਾਂਸਿਕਕੋ 'ਚ ਵਸੇ ਗਰੁੱਪ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿੱਪ ਉੱਭਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ( ਜੋ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਆਗੂ ਬਣੇ ) ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਨਵੰਬਰ 1913 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਹਫਤਾਵਾਰ ਪਰਚਾ 'ਗਦਰ' ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬੋਲੀ ਸਰਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਤਬਦੀਲੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਬੋਝਲ ਅਤੇ ਧੁੰਦਲੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਰਤਾਏ ਸਨ।
''ਗਦਰ'' ਦਾ ਅਰਥ ਸੀ, ''ਇਨਕਲਾਬ''। ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ ਐਨ ਹੇਠਾਂ ''ਅੰਗਰੇਜੀ ਰਾਜ ਦਾ ਦੁਸਮਣ'' ਸ਼ਬਦ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਹਰ ਅੰਕ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਨੇ 'ਤੇ ''ਅੰਗਰੇਜੀ ਰਾਜ ਦਾ ਕੱਚਾ ਚਿੱਠਾ'' ਛਪਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕੱਚੇ ਚਿੱਠੇ 'ਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਦੇ ਭੈੜੇ ਅਸਰ ਗਿਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਭਾਰਤ 'ਚੋਂ ਧਨ ਦਾ ਨਿਕਾਸ, ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਨੀਵੀਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜੀਅ ਆਮਦਨ, ਰੱਤ ਨਿਚੋੜੂ ਲਗਾਨ, ਸਿਹਤ 'ਤੇ ਨਿਗੂਣੇ ਖਰਚਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਫੌਜ 'ਤੇ ਭਾਰੀ ਖਰਚੇ, ਕਾਲ ਅਤੇ ਪਲੇਗ ਦੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਹੱਲਿਆਂ ਨਾਲ ਲਖੂਖਾਂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ, ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਟੈਕਸਾਂ ਨਾਲ ਉਗਰਾਹੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਬਰਮ੍ਹਾ, ਮਿਸਰ, ਪਰਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਚੀਨ 'ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ 'ਚ ਪਾਟਕ ਪਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ-ਇਸ ਸੂਚੀ 'ਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਨੁਕਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਂਗਰਸੀਆਂ ਅਤੇ ''ਨਿਕਾਸ ਦੇ ਅਰਥ-ਸਾਸ਼ਤਰੀਆਂ'' ਵੱਲੋਂ ਧੁੰਦਲੀ, ਬੇਵੱਸ ਅਤੇ ਅਰਜੋਈਆਂ ਭਰੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਚ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ''ਕੱਚਾ ਚਿੱਠਾ'' ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟ, ਦਲੇਰ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਨਿਚੋੜ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। 
ਪਰ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਤਿੱਖੇ ਨਿਖੇੜੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ''ਗਦਰ'' ਵੱਲੋਂ ਉਲੀਕਿਆ ਵੱਖਰਾ ਕਾਰਵਾਈ ਮਾਰਗ ਸੀ। ਸੂਚੀ ਦੇ ਤੇਰ੍ਹਵੇਂ ਅਤੇ ਚੌਧਵੇਂ ਨੁੱਕਤਿਆਂ 'ਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ, ''(13) ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 31 ਕਰੋੜ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿਰਫ 79614 ਅੰਗਰੇਜ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਿਰਫ 38948 ਹੈ। (14) 1857 ਦੇ ਗਦਰ ਨੂੰ 56 ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇੱਕ ਹੋਰ ਗਦਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।''   
ਗਦਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੰਕ ਇਹਨਾਂ ਸਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ''ਸਾਡਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ? ਗਦਰ। ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ? ਗਦਰ। ਗਦਰ ਕਿੱਥੇ ਹੋਵੇਗਾ? ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ। ਕਦੋਂ ਹੋਵੇਗਾ? ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ 'ਚ।''
ਗਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਫਿਰਕੂ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਗੈਰਹਾਜਰੀ ਸੀ। ਇਹ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਦੌਰ ਦੇ ਦਹਿਸ਼ਤਪਸੰਦਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲੋਂ ਇਕ ਵੱਡੀ ਪੁਲਾਂਘ ਸੀ। ਗਦਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੰਕ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਸੀ. ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਗੁਰਮੁਖੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਚਪਿਆ ਅਤੇ ਮਗਰੋ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ 'ਚ ਇਸ ਨੂੰ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗਦਰ ਰਾਹੀਂ ਠੋਸ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਵਿਰੋਧੀ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। 
ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ ਮੁਲਕ 'ਚ ਵਸਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਕੋਲ ਪੁੱਜਿਆ ਸਗੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ 'ਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ 'ਚ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਮਾਰਚ 1914 ਦੀਆਂ ਕਾਮਾਗਾਟਾ ਮਾਰੂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਕੌਮੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਤਣੀ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਨੇਡਾ ਉਤਰਨ ਲਈ ਗਏ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਭਰਿਆ ਜਹਾਜ ਵੈਨਕੂਵਰ ਦੀ ਬੰਦਰਗਾਹ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਗਦਰੀਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਐਜੀਟੇਸ਼ਨ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਹਾਜ ਦੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸੀ ਮੋੜੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਲੱਗ ਗਈ। ਰਸਤੇ 'ਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੰਦਰਗਾਹ 'ਤੇ ਨਾ ਉਤਰਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਬੰਦਰਗਾਹ ਤੇ ਜਹਾਜ ਰੁਕਿਆ, ਉਥੇ ਵਸੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ 'ਚ ਰੋਹ ਜਗਾਉਂਦਾ ਗਿਆ। ਕਲਕੱਤੇ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ, ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਤਾਏ ਮੁਸਾਫਰਾਂ ਨੇ ਪੁਲੀਸ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ। 376 ਮੁਸਾਫਰਾਂ 'ਚੋਂ 18 ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ 202 ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਕੁੱਝ ਮੁਸਾਫਰ ਬਚ ਕੇ ਨਿਕਲਣ 'ਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ। 
ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਨੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਖਾਤਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਲ ਰਹੀ ਇਸ ਬੇਚੈਨੀ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋ ਵਧੀਆ ਮੌਕਾ ਮੁਹਈਆ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਭਰਤੀ ਵਧਾ ਕੇ 12 ਲੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮੋਰਚੇ ਤੋਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਖਤ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਪਰਤ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਫੌਜੀ ਸਿਪਾਹੀ ਉਹਨਾਂ ਭਿਆਨਕ ਸਾਜਸ਼ੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਜਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। 355000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿਪਾਹੀ ਪੰਜਾਬ 'ਚੋਂ ਭਰਤੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਲੰਬੜਦਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜਬਰੀ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਫੌਜ ਲਈ ਭਾਰਤ 'ਚੋ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸਾਜੋ-ਸਮਾਨ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। 1913 ਤੋਂ 1918 ਦਰਮਿਆਨ ਭਾਰਤ 'ਚ ਕੀਮਤਾਂ 55 ਫੀ ਸਦੀ ਵਧ ਗਈਆਂ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥੱਲੇ ਡਿਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਜੰਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕਪਾਹ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਖਪਤ 50 ਫੀਸਦੀ ਥੱਲੇ ਡਿੱਗੀ। ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੀ ਕਮੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸਨਅੱਤੀ ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਜਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ (ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਪਟਸਨ) ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ 'ਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪੱਖ ਯੂਰਪ 'ਚ ਜੰਗ ਲੜ ਰਹੇ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਫੌਜੀ ਕਮਜੋਰੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਭਾਰਤ 'ਚ ਚਿੱਟੇ (ਬਰਤਾਨਵੀ-ਅਨੁ.) ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘਟ ਕੇ ਸਿਰਫ 15000 ਹਜਾਰ ਰਹਿ ਗਈ। ਨਿਖੇੜੇ 'ਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਕਬਾਇਲੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਤੱਕ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਮਝ ਲਿਆ। ਉੜੀਸਾ  'ਚ ਖੋਂਦ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਇਸ ਅਫਵਾਹ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੰਗ ਲੱਗ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ''ਮੁਲਕ 'ਚ ਕੋਈ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ।'' ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਇਸ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ। ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਰੋਹ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਹਕੂਮਤੀ ਜਬਰ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇ ਓਰਗਾਓਂ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਮਾਮਲੇ 'ਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ। 
ਇਸ ਦੇ ਐਨ ਉਲਟ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੀ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੇ ਇਕ ਮੌਕੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। .. ..ਇਸ ਜੰਗ 'ਚ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਲਚਸਪੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ 'ਚ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਰੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ 'ਚ ਸੀ। ਇਸ ਜੰਗ 'ਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਉਕਾ ਹੀ ਹਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਜੰਗ 'ਚ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੀ 80 ਲੱਖ ਸੀ। ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਕਿਤੇ ਵੱਡੀ ਸੀ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ 'ਤੇ ਝੁੱਲੀ ਵਿਆਪਕ ਤਬਾਹੀ। ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਇਹ ਜੰਗ । 1914 ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਾਂਗਰਸ ਰਾਹੀਂ, ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਜਿਸ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਲਈ ਠਿੱਲ੍ਹ ਪਈ। 
ਇਸ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਮਤਾ ਨੰ.4 'ਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ''(À) ..ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਅਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਤਖਤ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਡੂੰਘੇ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਰਤਾਨਵੀਂ ਸਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅਡੋਲ ਵਫਾਦਾਰੀ ਅਤੇ ਹਰ ਬਿਪਤਾ 'ਚ ਹਰ ਕੀਮਤ 'ਤੇ ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। (ਅ) ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਸ਼ੁਕਰਾਨੇ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਉਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ 'ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸ਼ਾਹੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਸਦਕਾ ਮੁਲਕ ਦੇ ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਦੀ ਮਿਹਰਬਨੀ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਝਲਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਹ ਬੰਧਨ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਘਰਾਣੇ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਦੀ ਜਾਹੋ ਜਲਾਲ ਵਾਲੀ ਸ਼ਾਹੀ ਹਸਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।''
ਮਤਾ ਨੰ.5 ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ,'' ਇਹ ਕਾਂਗਰਸ ਭਾਰਤੀ ਜੰਗੀ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਜੰਗ ਦੇ ਅਖਾੜੇ ਵੱਲ ਰਵਾਨਗੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਕਰਾਨੇ ਅਤੇ ਤਸੱਲੀ ਨਾਲ ਨੋਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਵਾਇਸਰਾਏ ਐਚ. ਈ. ਦਾ ਤਹਿ ਦਿਲੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਖਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸਲਾਮਤ ਦੀ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਰਿਆਇਆ ਵਜੋਂ ਇਨਸਾਫ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਦੀ ਰਾਖੀ ਅਤੇ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਕਾਜ਼ ਲਈ ਉਹ ਸਲਤਨਤ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਹਿਸਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਜੋੜ ਕੇ ਲੜਨ ਖਾਤਰ ਤਿਆਰ ਹਨ।'' ਇੱਥੇ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਆਏ ਸਾਲ ਆਪਣੇ ਸੈਸ਼ਨਾਂ 'ਚ ਅੰਗਰੇਜੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਅਤੇ ਜੰਗ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਦੀਆਂ ਕਸਮਾਂ ਖਾਣੀਆਂ 1918 ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ, ਜਦੋਂ ਇਸਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੇ ਸਫਲ ਅੰਤ 'ਤੇ ਵਧਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਹਿਊਮ ਆਪਣੀ ਕਬਰ 'ਚ ਹੀ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਗਦ ਗਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਅਖੀਰ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ। 1914 ਦੀ ਗਾਂਗਰਸ 'ਚ ਮਦਰਾਸ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਪੈਂਟਲੈਂਡ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, 1915 ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ 'ਚ ਬੰਬਈ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਲਾਰਡ ਵਲਿੰਗਟਨ, 1916 ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ 'ਚ ਯੂ. ਪੀ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਜੇਮਜ਼ ਮੇਸਟਨ.. ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪੱਬਾਂ ਭਾਰ ਹੋ ਕੇ ਸਆਗਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 
ਇਸ ਦੇ ਐਨ ਉਲਟ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਖਿਲਾਫ ਲੜਨ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ….. ਗਦਰ ਦੇ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਜੰਗ ਦੀ ਖਬਰ ਦਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਨਗਾਰੇ 'ਤੇ ਚੋਟ ਲਾਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵਜੋਂ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਪਰਚਾਰ ਲਈ ਹਜਾਰਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਪਰਤਣ ਲਈ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਨ 'ਚ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਉਹਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਲਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਜਿਹੜਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਅਤੇ ਰਘਬੀਰ ਦਿਆਲ ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ। ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਅਤੇ ਸਚਿਨ ਸਨਿਆਲ ਨੂੰ ਬਗਵਤ 'ਚ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਦਾ ਜੁੰਮਾ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਨੇ ਬੇਦਰੇਗ ਹੋ ਕੇ ਜਬਰ ਦਾ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ। 1916 ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ 8000 ਪੰਜਾਬੀਆਂ 'ਚੋਂ 2500 'ਤੇ ਜੂਹ-ਬੰਦੀ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ 400 ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ ਰਾਜ ਦੇ ਜਾਸੂਸਾਂ ਨੇ 21 ਫਰਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਫੌਜੀ ਬੈਰਕਾਂ 'ਚ ਬਗਾਵਤਾਂ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਅਸਫਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ।
15 ਫਰਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਪੁਰ 'ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਪੰਜਵੀਂ ਲਾਈਟ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਅਤੇ ਛੱਤੀਵੀਂ ਸਿੱਖ ਬਟਾਲੀਅਨ ਨੇ ਜਮਾਂਦਾਰ ਚਿਸ਼ਤੀ ਖਾਂ, ਜਮਾਂਦਾਰ ਅਬਦਲ ਗਨੀ ਅਤੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦਾਊਦ ਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ 'ਚ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਵਜੋ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਨੇ 37 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜਾਏ ਮੌਤ ਅਤੇ 41 ਨੂੰ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ। ਬਨਾਰਸ  ਦਾਮਾਪੋਰ 'ਚ ਬਗਾਵਤ ਉਕਸਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸਿਸ਼ ਬਦਲੇ ਸਚਿਨ ਸਨਿਆਲ ਨੂੰ ਜਲਾਵਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹੋਰਨੀ ਥਾਈਂ ਵੀ ਖਿੱਲਰਵੀਆਂ  ਬਗਾਵਤਾਂ ਹੋਈਆਂ। 
ਅੰਬਾਲਾ 'ਚ ਬਾਗੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗਰੁਪ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਚੋਂ ਅਬਦੁੱਲਾ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਅੱਜ ਵੀ ਸੱਜਰੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਗਦਾਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ''ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਵਰਗ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੁਲ੍ਹਣਗੇ''। ਗੁਰੱਪ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। 19 ਸਾਲਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹਾ,''ਜੇ ਮੇਰੀਆਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਿੰਦਗੀਆਂ ਹੋਣ, ਮੈਂ ਹਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦੇਵਾਂ।''
ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ। ਪਿੰਡਾਂ 'ਚ ਸਿਆਸੀ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ 'ਚ, ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਗਦਰੀ ਉਸਦੇ ਧਨ ਸਮੇਤ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਹੀਆਂ ਫੂਕ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। 
ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਜੋਟੀਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣਾ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਅਗਲਾ ਕਦਮ ਸੀ। ਪਿੰਡਾਂ 'ਚ ਗਦਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੇਲੇ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਦੌਰੇ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਅੱਗੇ ਵਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਦਮ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚੀਫ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਜਿਸਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪਤਿਤ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਮੁਜਰਿਮ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਚੀਫ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਨੇ ਗਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਥੱਲੇ ਲਾਹੁਣ ਖਾਤਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। 
ਹਕੂਮਤੀ ਜਬਰ ਬਹੁਤ ਤਿੱਖਾ ਸੀ । ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਮਾਰਚ 1915 'ਚ ਬਣੇ ਡਿਫੈਂਸ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਐਕਟ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਧਾਰ ਹੋਰ ਵੀ ਤਿੱਖੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਬਿਨਾਅ 'ਤੇ ਬਿਨਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬੱਧੀ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਦਾਲਤਾਂ 'ਚ ਚੱਲੇ ਕੇਸਾਂ ਰਾਹੀਂ 46 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ 200 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲੰਮੀ ਕੈਦ ਦੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। (64 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।)
ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਦੌਰ ਦੇ ਦਹਿਸ਼ਤਪਸੰਦਾਂ ਦੇ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਦੋ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਗਈ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ, ਇਹ ਜਨਤਕ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀ ਲੋੜ ਮਿਥ ਕੇ ਚੱਲੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ 'ਤੇ ਟੇਕ ਰੱਖੀ। ਦੂਜੇ, ਇਸ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਜਾਦ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਛੱਡੋ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਅਸਰਦਾਰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਫਿਰਕੂ ਏਕਤਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਗਦਰੀਆਂ 'ਚੋ ਕਿੰਨਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਮਗਰੋਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲਹਿਰ 'ਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਆਪਾਸ਼ਾਹੀ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ।
-੦-