Sunday, December 14, 2014

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮੜ੍ਹੇ ਤਾਜ਼ਾ ਕਾਲ਼ੇ ਕਾਨੂੰਨ

 to 
 
ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮੜ੍ਹੇ ਤਾਜ਼ਾ ਕਾਲ਼ੇ ਕਾਨੂੰਨ
"ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਨਿਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੁਕਸਾਨ ਰੋਕੂ ਐਕਟ ੨੦੧੪"  ਖਿਲਾਫ ਚੰਗੀ ਵਿਰੋਧ ਸਰਗਰਮੀ ਹੋਈ ਹੈ।ਜਮਹੂਰੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸਭਾ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਖਿਲਾਫ ਵਿਰੋਧ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸੱਦੇ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵਜੋਂ ਬੀ.ਕੇ.ਯੂ.ਉਗਰਾਹਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨ ਵੱਲੋਂ ੨੧ ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ੭੮ ਪਿੰਡਾਂ 'ਚ  ਅਰਥੀਆਂ ਸਾੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਂਬੂ ਲਾਇਆ ਗਿਆ।ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਇਹੋ ਐਕਸ਼ਨ ਹੋਰ ੧੩੫ ਪਿੰਡਾਂ 'ਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਨੇ ਵੀ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਐਕਸ਼ਨ ਕੀਤੇ।ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ੪੦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਕਾਲ਼ੇ ਕਨੂੰਨ ਖਿਲਾਫ ਸਾਂਝਾ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਬਣਾਕੇ ੧੧ ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕੇਂਦਰਾਂ 'ਤੇ ਧਰਨੇ ਮੁਜਾਹਰਿਆਂ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ।ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕੇਂਦਰਾਂ 'ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰੋਸ ਮੁਜਾਹਰੇ ਹੋਏ। ੨੯ ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ੩੦ ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ੧ ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਬਰਨਾਲਾ ਵਿਖੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰੀ ਰੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ।ਬਰਨਾਲਾ ਰੈਲੀ 'ਚ ੧੫,੦੦੦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।  
ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੈਂਪ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਇਸ ਕਨੂੰਨ ਖਿਲਾਫ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।  
ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤ 'ਚ ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਸਰਗਰਮੀ ਦੀ ਖਾਸ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ। ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਸੰਗੀਨ ਅਰਥ-ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਤਿੱਖੀ ਲੋਕ ਬੇਚੈਨੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਆਰਥਕ ਹੱਲੇ ਦੇ ਅਸਰਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਗਾਤਾਰ ਫੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ।ਵੱਡੀਆਂ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਨਵੀਆਂ ਆਰਥਕ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਰੋਲਰ ਫੇਰਨਾ ਹੀ ਫੇਰਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਬਰਾਹਟ ਵਧੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਤਾਜ਼ਾ ਕਾਲਾ ਕਨੂੰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭੈਭੀਤ ਕਰਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਾਮ ਕਰਨ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਹੈ। ਉਂਝ ਇਸ ਕਨੂੰਨ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਰਗਰਮੀਆਂ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਮਨ-ਕਨੂੰਨ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਵੀ ਅਜਕਲ੍ਹ ਬੇਲੋੜਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਧਿਕਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਪਰੋਂ ਹੁਕਮ ਹੈ ਰੈਲੀਆਂ, ਮੁਜਾਹਰੇ, ਝੰਡਾ ਮਾਰਚ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣੇ, ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣੇ! ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਡਾਂਗਾਂ ਵਰ੍ਹ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਝੰਡਾ ਮਾਰਚ ਕਰਦੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਰਾਹਾਂ 'ਚੋਂ ਚੱਕ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਥੋਕ ਗਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਕਰਕੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਸੀਖਾਂ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜਾ ਕੇਸ ਮੜ੍ਹਕੇ ਜ਼ਮਾਨਤਾਂ ਬੇਅਸਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਹਕੂਮਤ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦਾ ਸਾਹ ਘੁੱਟਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਦਿਲ ਕਰਨ 'ਤੇ ਤੁਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਰਗਰਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। 
ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸਭਨਾਂ ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਲਈ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਦੇ ਰੋਲ ਦੀ ਲੋੜ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕਤਾ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ 'ਚ ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਲਈ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਲੜਨਾ ਅਮਲੀ ਲੋੜ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ। ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜੇ ਬਿਨਾਂ ਨਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਤੜ੍ਹ ਕਾਇਮ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵੇਗ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਪਰ ਲੋੜ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਪਣੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾਣ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਰਕੁਨਾਂ'ਤੇ ਮੜ੍ਹੇ ਝੂਠੇ ਕੇਸ ਵਾਪਸ ਕਰਾਉਣ, ਗਰਿਫਤਾਰ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਹੱਕ 'ਤੇ ਰੋਕਾਂ ਦੂਰ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਾ ਰਹਿਣ।ਲੋੜ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਰਗਰਮੀ ਰਾਹੀਂ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਬਾਰੇ ਆਮ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹੱਕ ਖੋਹਣ ਖਿਲਾਫ ਰੋਸ ਅਤੇ ਰੋਹ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆ-ਪੋਸਿਆ ਜਾਵੇ। ਸਭਨਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਉਭਾਰੀ ਜਾਵੇ।
ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਅਜਿਹੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਯਤਨ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ 'ਚ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਲਈ ਸੂਝ ਦਾ ਅਧਾਰ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਰਗਰਮੀ ਲਈ ਕਰਿੰਦਾ ਸਕਤੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਂ 'ਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ
        ਲੰਮੇ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਦੀ ਤੜ੍ਹ-ਬਹਾਲੀ ਦਾ ਕਾਰਜ ਦਰਪੇਸ਼ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਤੜ੍ਹ-ਬਹਾਲੀ ਖਾਤਰ ਹਾਲਤ ਮਾਫਕ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮਾਫਕ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਹੱਕ 'ਤੇ ਬੰਦਸ਼ਾਂ ਉਹਨਾਂ ਹਾਲਤਾਂ 'ਚ ਮੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਰੁਚੀ ਆਮ ਕਰਕੇ ਜ਼ੋਰ ਫੜ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਸਰਗਰਮੀ ਨੂੰ ਹੁੰਗ੍ਹਾਰੇ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਬਿਹਤਰ ਹਾਲਤ ਹੈ। ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਦਾ ਵੱਕਾਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਖਾਤਰ ਕਰਿੰਦਾ-ਸ਼ਕਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਸਾਜ਼ਗਾਰ ਮੌਕਾ ਹੈ।ਸਭਨਾਂ ਹਲਕਿਆਂ ਨੂੰ , ਜਿਹੜੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤਾਂ 'ਚ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਪਛਾਣਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਨੋਟ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਇਸਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ 'ਚ ਕੰਨ੍ਹਾ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਲਈ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਾਲੇ ਕਨੂੰਨ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਆਪਾਸ਼ਾਹ ਖਸਲਤ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਕਨੂੰਨਾਂ ਖਿਲਾਫ ਫੌਰੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਅਤੇ ਖਰਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਮਹੂਰੀ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਟੀਚੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ 'ਚ ਇਹ ਖਿਆਲ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ/ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ, ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤਕੜਾਈ ਦੇਣ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਨ।
ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਰਲ਼ਵੀਂ ਸਰਗਰਮੀ ਨੂੰ ਅਸਰਦਾਰ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਥੜ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਰਗਰਮੀਂ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਅਧਾਰ ਮੁਤਾਬਕ ਗਹੁ ਨਾਲ ਚਿਤਵਿਆ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਤਾਲਮੇਲ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਸੰਚਾਲਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਰ ਦਾ ਵਖਰੇਵਾਂ ਧਿਆਨ 'ਚ ਰਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਵਿਤ, ਹਾਲਤ ਅਤੇ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜ਼ਾਦਾਨਾ ਸਰਗਰਮੀ, ਤਾਲਮੇਲਵੀਂ ਸਰਗਰਮੀਂ ਜਾਂ ਸਾਂਝੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਤਾਲਮੇਲ ਦੇ ਜਾਂ ਸਾਂਝੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਅੰਦਰ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਦਾ ਅਧਾਰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਸਿਆਸੀ ਧਿਰ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖਤ ਨਹੀਂ ਬਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਸਗੋਂ ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਨਾਖਤ ਬਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ/ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਨਾਖਤ ਦਾ ਸਵਾਲ ਲਾਂਭੇ ਰਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਂਝੀ ਸਰਗਰਮੀ ਜਾਂ ਤਾਲਮੇਲ ਦੇ ਥੜ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਤਬਕੇ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੈਸੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਬਰਾਬਰਤਾ ਦਾ ਅਸੂਲ ਲਾਗੂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।ਇੱਕ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਸੰਚਾਲਨ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਥੜ੍ਹੇ ਦੇ ਸੰਚਾਲਨ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ 'ਚ ਵਖਰੇਵਾਂ ਕਾਇਮ ਰਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।ਬਹੁ ਸੰਮਤੀ-ਘੱਟ ਸੰਮਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸਾਂਝੀ ਰਜ਼ਾ ਦਾ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਨਿਆਰੀ ਸ਼ਨਾਖਤ ਦੀ ਕਦਰ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਧਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਫਰੰਟ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। 
ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਕੇ ਕਾਲ਼ੇ ਕਨੂੰਨਾਂ ਖਿਲਾਫ ਜਨਤਕ ਸਰਗਰਮੀਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਾਰਥਕ ਅਤੇ ਅਸਰਦਾਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। 

ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੁਸ਼ਮਣੀ

"ਸ਼੍ਰਮਮੇਵ ਜਯਤੇ"!
ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੁਸ਼ਮਣੀ
੧੬ ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਧੂਮ-ਧੜੱਕੇ ਨਾਲ "ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ" ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ "ਸ਼੍ਰਮਮੇਵ ਜਯਤੇ" ਯਾਨੀ ਕਿਰਤ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਚੁੰਧਿਆਊ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।ਮੋਦੀ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਉਸਤਤ ਲਈ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਤ-ਯੋਗੀ, ਕੌਮ ਯੋਗੀ ਅਤੇ ਕੌਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਆਖਿਆ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਬਗਲ 'ਚ ਛੁਰੀ ਅਤੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਰਾਮ ਰਾਮ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ਹੀ ਹੈ। ਮੋਦੀ ਵੱਲੋਂ ਐਲਾਨੇ "ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ" ਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ, ਕੰਮ ਹਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਹਾਲਤਾਂ'ਚ ਬਿਹਤਰੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੋਦੀ ਮੂੰਹੋਂ ਕਿਰਤ ਦੀ ਜੈ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਜੈ ਬੋਲਦਾ ਹੈ।"ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰ" ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਤੋਂ ਥੋਕ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਹਨ। ਆਰਥਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਮਾਰੂ ਹੱਲੇ ਸਦਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਰੋਧ ਤਿੱਖਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰ ਇਸ ਆਪਸੀ ਭੇੜ ਦੇ ਅਹਿਮ ਮੁੱਦਿਆਂ'ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾ ਨੂੰ ਲਚਕੀਲੇ ਬਨਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਚਕੀਲੇ ਬਨਾaਣ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਫੈਕਟਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਬੰਧੇਜ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਤਨਖਾਹ, ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ, ਕੰਮ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਮਿਆਰ ਅਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਜਬੂਰੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਬੇਲਗਾਮ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਚੰਮ ਦੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜੱਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਰਮੋਰੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹਕੂਮਤੀ ਘੇਸਲ ਅਤੇ ਨੰਗੇ ਚਿੱਟੇ ਇਨਕਾਰ ਖਿਲਾਫ ਅਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਅਤੇ ਚੋਰਮੋਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਖੇਤਰ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ।੧੯੭੦ 'ਚ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ (ਨਿਯਮੀਕਰਣ ਅਤੇ ਸਮਾਪਤੀ) ਐਕਟ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰਕੇ ਵਧੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਸਦੀ ਰਫਤਾਰ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਲਗਾਮ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸਮਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ'ਚ ਸੋਧਾਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕਾਂ 'ਤੇ ਕਿਰਤ ਮਹਿਕਮੇ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਸਖਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸੀ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਭੇੜ 'ਚ ਮੋਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦੀ ਚਾਕਰੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਲਾਈ ਹੈ।aਸਨੇ ਚਾਲੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੱਕ ਵਾਲੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਲਈ ੧੪ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਭੋਗ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ 'ਤੇ ਨਾ ਫੈਕਟਰੀ ਐਕਟ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਾ ਸਨਅਤੀ ਝਗੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਐਕਟ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਾ ਈ.ਐਸ.ਆਈ. ਐਕਟ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਸੂਤੀ ਲਾਭ ਐਕਟ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇਗਾ। 
ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਸੰਬੰਧੀ ਮਹਿਕਮਾਨਾਂ ਜਾਂਚ-ਪੜਤਾਲ ਸੰਬੰਧੀ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਦ ਤਕ ਚਿੰਤਾ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕ ਖੁਦ ਨੂੰ ਆਪੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਦੇ ਸਕਣਗੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ 'ਚ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ੧੬ ਫਾਰਮਾਂ ਦੀ ਬਜਾਇ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਆਨਲਾਈਨ ਫਾਰਮ ਭਰਕੇ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕਾਂ ਦਾ ਝੰਜਟ ਮੁੱਕ ਜਾਵੇਗਾ। ਕਿਰਤ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਟਾਵੀਂਆਂ-ਟੱਲੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ 'ਚ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੰਪਿਊਟਰ ਲਾਟਰੀ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦੀ ਜਾਂਚ ਰਿਪੋਰਟ ਅੰਤਿਮ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।ਇਸਨੂੰ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਵਾਚਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। 
ਵਰਨਣਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ "ਇੰਸਪੈਕਟਰੀ-ਰਾਜ" ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਚੀਖ-ਚਿਹਾੜਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਹਕੂਮਤਾਂ ਇਸ ਚੀਖ ਚਿਹਾੜੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇੰਸਪੈਕਟਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜਾਂਚ-ਪੜਤਾਲ ਦੀ ਦਰ ਬੀਤੇ ਦਹਾਕਿਆਂ 'ਚ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਥੱਲੇ ਜਾ ਡਿੱਗੀ ਹੈ।੧੯੮੬ 'ਚ ਰਜਿਸਟਰ ਹੋਈਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ੬੩ ਫੀਸਦੀ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਹੋਈ ਸੀ।ਪਰ ਸੰਨ ੨੦੦੮ 'ਚ ਸਿਰਫ ੧੮ ਫੀਸਦੀ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਅੰਦਾਜਾ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦੇ "ਇੰਸਪੈਕਟਰੀ-ਰਾਜ" ਬਾਰੇ ਹੋ ਹੱਲੇ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਕੀ ਹੈ।ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੋਦੀ ਦੇ ਐਲਾਨ, ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਕੇਤਕ ਅੰਤਮ ਰਸਮਾਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੁਰਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। 
ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਾਜ਼ਾ ਕਦਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਆਈ.ਟੀ.ਆਈ. ਸਿਖਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਭਾਰੀ ਛੋਟਾਂ ਦਿਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਿਖਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਲੰਮਾਂ ਚਿਰ ਨੀਵੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਨਾਫੇ ਵਧਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਪ੍ਰੈਂਟਿਸਸ਼ਿੱਪ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਕੰਮ 'ਤੇ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਖਿਆਰਥੀਆਂ 'ਤੇ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਹੁਨਰਮੰਦ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਲੁੱਟ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ।ਮੋਦੀ ਦੇ ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ 'ਚ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਸੰਬੰਧੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ 'ਚ ਠੋਕਰ ਮਾਰੀ ਗਈ ਹੈ ਜਦੋਂ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਰਾਹੀਂ ਲੁੱਟ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰੀ ਆਕਾਰ ਹਾਸਲ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਸੰਨ ੨੦੦੯-੧੦ ਦਾ ਸਨਅਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਲਾਨਾ ਸਰਵੇਖਣ ਦਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ੫,੦੦੦ ਤੋਂ ਉਪਰ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਧੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੰਮ 'ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ।੧੦੦ ਤੋਂ ੫,੦੦੦ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਚੌਥਾ ਹਿੱਸਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਅਧੀਨ ਹਨ।ਠੇਕੇਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਐਨੀ ਤੇਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ 'ਚ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ, ਭਾਰਤ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ ਲਿਮਿਟਡ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੧੩,੦੦੦ ਤੋਂ ੨,੦੦੦ 'ਤੇ ਆ ਡਿੱਗੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਹੁਣ ਠੇਕਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਚਕੀਲੇ ਬਨਾਉਣ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੋਖੀ ਹੱਲੇ ਨੇ, ਢਾਂਚਾ-ਢਲਾਈ ਦੇ ਕੁਹਾੜੇ ਨਾਲ ਜੁੜਕੇ ਰਫਤਾਰ ਫੜੀ ਹੈ।ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਚੇਨਈ 'ਚ ਨੋਕੀਆ ਦੀ ਮੈਨੇਜਮੇਂਟ ਨੇ ੮੪੦੦ ਤੋਂ ੫੭੦੦ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ 'ਤੇ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਮੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।ਹੁਣ ਇਥੇ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾਕੇ ੧੧੦੦ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ। ਪਲਾਂਟ ਮਾਇਕਰੋਸਾਫਟ ਨੇ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਹੈ। ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਮੁਅੱਤਲ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਬਚੇ ੧੧੦੦ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ 'ਚ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਬੇਯਕੀਨੀ ਹੈ। ਮੋਦੀ ਦੇ ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਾਇਕਰੋਸਾਫਟ ਦੇ ਹੱਥ ਹੋਰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ।
ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ 'ਚ ੬੭ ਪਟਸਨ ਮਿੱਲਾਂ ਦੇ ੨,੫੦,੦੦੦ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਨੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੀਤੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ 'ਚ ਚਾਲੀ ਹਜ਼ਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਦਸ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ੯੦ ਫੀਸਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਪੱਕੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਪੱਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਿਰਫ ੨੦ ਫੀਸਦੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ੭੦ ਹਜ਼ਾਰ ਕੈਜ਼ੂਅਲ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੱਭ ਤੋਂ ਭੈੜੀ ਹੈ। ਉਹ ਛਾਂਟੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਿਹਾੜੀਆਂ ਟੁੱਟ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਕੰਮ ਦੇ ਘੰਟੇ ਪਿਚਕ ਰਹੇ ਹਨ, ਖੀਸੇ ਖਾਲੀ ਹਨ, ਢਿੱਡ ਖੜਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੂਜੀਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿੱਲਾਂ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਕੇ ਉਹ ਪੱਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਦਿਹਾੜੀ ਥੋਪਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਨੌਬਤ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ੪੨੦ ਰੁਪਏ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ੧੮੦ ਰੁਪਏ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਆਗੂਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ੨੦੧੬ ਤੱਕ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਪਟਸਨ ਸਨਅਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪੱਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ। 
ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ'ਚ ਮੋਦੀ ਦੇ ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ'ਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਅਨਡਿੱਠ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅੰਨ੍ਹੀ ਬੇਲਗਾਮ ਲੁੱਟ ਲਈ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿਤੀ ਗਈ ਹੈ।ਕੁਦਰਤੀ ਹੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ਖਿੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਨਅਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਫਿੱਕੀ (ਢੀਛਛੀ) ਦੇ ਇੱਕ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਨੇ ਮੋਦੀ ਦੇ "ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ" ਦਾ ਕੱਛਾਂ ਵਜਾਕੇ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਇੰਸਪੈਕਟਰੀ ਰਾਜ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਟੈਕਸ ਰਿਟਰਨਾਂ ਭਰਨ ਅਤੇ ਰਜਿਸਟਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਝੰਜਟ ਖਤਮ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਐਵੇਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪਿੱਛੇ ਹੁਣ ਫੈਕਟਰੀ ਐਕਟ ਅਧੀਨ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।ਉਸਨੇ ਓਵਰਟਾਇਮ ਦੇ ਘੰਟੇ ਦੁਗਣੇ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਉਸਦੇ ਦਿਲ 'ਚ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਵੀ ਲੱਡੂ ਭੁਰਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਤੋਂ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਫੈਕਟਰੀਆਂ 'ਚ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਸਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਲੁੱਟ ਹੋ ਸਕੇਗੀ। 
ਫਿੱਕੀ (ਢੀਛਛੀ) ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਦੇ ਬਿਆਨ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਜਾਹਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਸਸਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਨਿਗਾਹ ਟਿਕਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਧਿਆਨ ਦੁਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇ ਹਰ ਸਾਲ ਸਿਰਫ ੨,੮੦,੦੦੦ ਸਿਖਿਆਰਥੀ ਫੈਕਟਰੀਆਂ 'ਚ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਹਾਸਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲਈ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਵਧਾਉਣ 'ਤੇ ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੈ ਕਿaਂਕਿ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਲੰਮਾ ਚਿਰ ਲਈ ਸਸਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਾਸਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਅਰਸੇ ਬਾਅਦ ਬਾਕਾਇਦਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਤਸਲੀਮ ਕਰਨ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।ਪਰ ਇੰਨੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਸਬਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਸਿਖਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਸਸਤਾ ਕੰਮ ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਸਬਸਿਡੀ ਵੀ ਦੇਵੇ, ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਂ'ਤੇ ਰਿਬੇਟ ਵੀ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਟੈਕਸ ਮੁਕਤ ਅਰਸਿਆਂ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਵੀ ਦੇਵੇ।
ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਐਲਾਨਾਂ ਦੀ ਤਾਰੀਫ ਕਰਦਿਆਂ ਫਿੱਕੀ ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਭਾਜਪਾ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨੋ ਨਹੀਂ ਉੱਕਿਆ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਰਾਜਸਥਾਨ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ 'ਚ ਅਹਿਮ ਸੋਧ ਕਰਕੇ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ੩੦੦ ਤੱਕ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ, ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਹੀ, ਜਦੋਂ ਮਰਜ਼ੀ ਛਾਂਟੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। 
ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕਿਰਤ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਿਫਤਾਂ ਜਾਹਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਮੋਦੀ ਦੀ ਸਰਕਾਰ "ਚਾਹ ਦੀ ਰੇਹੜੀ" ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਚਾਹ-ਬਾਗਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦਾਰਜਿਲਿੰਗ ਅਤੇ ਤਰਾਈ ਦੇ ਚਾਹ-ਬਾਗਾਂ 'ਚ ਇਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ੯੦-੯੫ ਰੁਪਏ ਦਿਹਾੜੀ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਾਰਜਿਲਿੰਗ ਦੇ ਮਾਕਬਾਰੀ ਚਾਹ ਖੇਤਰ 'ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਚਾਹ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮੰਡੀ'ਚ ੧,੧੧,੦੦੦ ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿੱਲੋ ਦੀ ਦਰ 'ਤੇ ਵਿਕੀ ਹੈ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਭੁੱਖਮਰੀ ਨਾਲ ਮੌਤਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਦਸੰਬਰ,੨੦੧੩ ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਧੇਕਲਪਾੜਾ ਚਾਹ ਬਾਗ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵੀਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅਰਸੇ 'ਚ ਹੀ ਭੁੱਖਮਰੀ ਨਾਲ ਦਮ ਤੋੜ ਗਏ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਖੇਤਰ'ਚ ਪੰਜ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਅਰਸੇ 'ਚ ਅੱਠ ਮੌਤਾਂ ਹੋਈਆਂ।ਮੋਦੀ ਰਾਜ ਚਾਹ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਇਹ ਨਿਰਦਈ ਖੇਡਾਂ "ਚਾਹ ਰੇੜ੍ਹੀ" ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਨਕਾਬ ਪਹਿਨਕੇ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉੱਸਦੀ ਹਕੂਮਤ ਲਿਪਟਨ, ਬਰੁੱਕਬਾਂਡ, ਤਾਜਮਹਲ ਮਾਰਕਾ ਚਾਹ-ਜੋਕਾਂ ਦੀ ਬੁਕਲ਼ 'ਚ ਹੈ।

ਕਿਰਤ-ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਧਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਮਾਰੂ ਅਸਰ

ਕਿਰਤ-ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਧਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਮਾਰੂ ਅਸਰ
-ਨਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੀਤ
ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ੀ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ, ਬਹੁ-ਕੌਮੀ ਕਾਰਪੋਰੋਸ਼ਨਾਂ, ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਵਿਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੌਮੀ ਧਨ-ਦੌਲਤ-ਜਿਵੇਂ ਜਲ, ਜੰਗਲ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ, ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ, ਕਿਰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਆਦਿ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀਂ ਲੁੱਟ ਕਰਕੇ ਭਾਰੀ ਮੁਨਾਫੇ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਵਰਜਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੁਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਨਿਗੂਣਾਂ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਭੂਮੀ ਅਧਿਗ੍ਰਹਿਣ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ੀ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵੱਡੇ ਸਨਅਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਛਾਂਗਿਆ-ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋਣ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹੱਕ 'ਤੇ ਕਾਟਾ ਫੇਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। 'ਇੰਸਪੈਕਟਰੀ ਰਾਜ ਖਤਮ ਕਰਨ' ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਹੇਠ, ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਜੂਦਾ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਲੱਗਭੱਗ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਰਤ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਖੁਦ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ 'ਤੇ ਜਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰ-ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਚੈਕਿੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਣਗੇ। ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾਂ ਹੋਣ ਸਬੰਧੀ ਚੈਕਿੰਗ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਸਰਵ-ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਹਦਾਇਤ 'ਤੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇਗੀ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਹਦਾਇਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵੀ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਹ ਅਮਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਥੋਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਤੀ-ਵਿਰੋਧੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਘੜ ਲਈ ਹੈ। 
ਕਿਰਤ-ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਧਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ-ਮਾਰੂ ਅਸਰ:
ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਖ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਘੱਟੋਂ ਘੱਟ ਉਜਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ-1948, ਸਿਖਾਂਦਰੂ (ਅਪਰੈਂਟਿਸ) ਐਕਟ 1961, ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ -1986, ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਤਹਿਤ ਰਜਿਸਟਰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਿਟਰਨਾਂ ਭਰਨ ਬਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ-1988, ਸਨਅਤੀ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ-1948 ਅਤੇ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ 1970 ਆਦਿ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਜਾਂ ਬੇਅਸਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਇਸ 'ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਉੱਭਰਵੇਂ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ: 
ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ-1970:
ਠੇਕਾ-ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੋਂ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਬਣਦੀ ਤਨਖਾਹ ਅਤੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਂ ਆਦਿ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਕਿਰਤੀ ਨਿਗੂਣੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਅਤੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ 12-12 ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਤਹਿਤ ਪੱਕੇ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਲਾਗੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਜੀ ਸਨਅਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵੱਲੋਂ, ਸਗੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗਾਂ, ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਧੱਜੀਆਂ ਉਡਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੱਗਭੱਗ ਹਰ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ-ਸਿਖਿਆ, ਸਿਹਤ, ਬਿਜਲੀ, ਜੰਗਲਾਤ, ਜਲ-ਸਪਲਾਈ, ਸੀਵਰੇਜ, ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਆਦਿ, ਠੇਕਾ-ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਫਿੱਕੀ (69339), ਐਸੋਚਮ (1SSO381M)  ਆਦਿ ਇਹ ਮੰਗ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ 51 ਤੋਂ ਘੱਟ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਨਅਤੀ ਅਦਾਰਿਆਂ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤਨਖਾਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਸਮੁੱਚੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਠੇਕੇਦਾਰ ਦੇ ਬਦਲਣ 'ਤੇ ਨਵੇਂ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵੇਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਹੱਕ ਹੋਵੇ, ਸਨਅਤਕਾਰ ਪੱਕੇ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਲਈ ਵੀ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਰੱਖ ਸਕਣ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਸੋਧਾਂ ਕਰਕੇ ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਉਜਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ:
ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ-ਕਿਰਤੀਆਂ ਲਈ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਤਨਖਾਹ ਤਹਿ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਕਾਨੂੰਨੀਂ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤਹਿਤ ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਹਾਨਿਆਂ ਤਹਿਤ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤਨਖਾਹ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁਣ ਤਜ਼ਵੀਜ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਘੱਟੋਂ ਘੱਟ ਉਜਰਤ ਤਹਿ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਮਾਲਕਾਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ 'ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਅਸਰਦਾਰ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਅਤੇ ਅੱਤ ਦੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਅਸਰ ਤਨਖਾਹਾਂ ਦਾ ਪੱਧਰ ਬਹੁਤ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ।
ਸਨਅਤੀ ਝਗੜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ-1948: 
ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇਂ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਜੋ  ਸੋਧਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ:-
(À) ਮੌਜੂਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਸ ਕਾਰਖਾਨੇ ਵਿੱਚ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਤੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਛਾਂਟੀ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਤਾਲਾਬੰਦੀ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈਣੀਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹੁਣ ਇਹ ਹੱਦ ਵਧਾਕੇ 300 ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਸ ਅਦਾਰੇ ਵਿੱਚ 299 ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਥੇਂ ਛਾਂਟੀ ਜਾਂ ਤਾਲਾਬੰਦੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਲਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ।
(ਅ) ਮੌਜੂਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਤਹਿਤ ਛਾਂਟੀ ਕੀਤੇ ਹਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੂੰ ਮੁਆਵਜਾ ਦੇਣਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਰਾਜਸਥਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ 'ਹੌਲੀ ਕੰਮ ਕਰਨ' (7o Slow) ਜਾਂ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ' (Work to Rule) ਦੇ ਦੋਸ਼ ਹੇਠ ਛਾਂਟੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਕੋਈ ਮੁਆਵਜਾ ਲੈਣ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ।
(Â) ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜੋ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਤਹਿਤ ''ਕਿਰਤੀ'' ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਸਨ, ਹੁਣ ''ਕਿਰਤੀ'' ਨਹੀਂ ਸਮਝੇ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਠੇਕਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੁੱਲ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਚੋਂ ਘਟ ਜਾਣ ਕਾਰਨ, ਛਾਂਟੀਆਂ, ਅਤੇ ਤਾਲਾਬੰਦੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ, ਸਨਅਤਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸੌਖੀਆਂ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ।
(ਸ) ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋਣ ਅਤੇ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਹੱਕ ਦੇ ਜੜ੍ਹੀਂ ਤੇਲ ਦੇਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਯੂਨੀਅਨ ਲਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿੱਪ ਦੀ ਹੱਦ 15 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤੋਂ ਵਧਾਕੇ 30 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਤਨਖਾਹ ਅਤੇ ਕੰਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ-ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੀ ਟਰੇਡ-ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਖਿੰਡਾਉਣ ਦੇ ਕੁਕਰਮ ਲਈ ਵਰਤਣਗੇ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋਣ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਰੋੜੇ ਅਟਕਾਵੇਗੀ।
ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਲੀਹਾਂ 'ਤੇ ਹੀ ਸੋਧਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਤਹਿਤ ਸਨਅਤੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰਜਿਸਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਭੇਜਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਬੰਧਤ ਕਿਰਤ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਇਸ ਰਿਕਾਰਡ ਨੂੰ ਚੈਂਕ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ-ਪਤੇ, ਕੰਮ ਸਮਾਂ, ਤਨਖਾਹਾਂ, ਪ੍ਰਾਵੀਡੈਂਟ ਫੰਡ, ਈ.ਐਸ.ਆਈ ਦੀ ਕਟੌਤੀ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭੇਜੇ ਗਏ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ, ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ, ਫੈਕਟਰੀ ਐਕਟ ਅਧੀਨ ਕਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਹੁਲਤਾਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕਿਰਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਬਕਾਇਆਂ ਅਤੇ ਸਰਵਿਸ ਲਾਭਾਂ ਲਈ ਕਿਰਤ-ਅਦਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਕੇਸਾਂ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਲਈ ਵੀ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਕਸਰ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਰਤੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕਦੀ ਕੰਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਕੇ ਕਾਰਖਾਨੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਤੀ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਣ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਕੱਢ ਕੇ, ਮੁੜ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਝਮੇਲੇ ਤੋਂ ਬੇਫਿਕਰ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਹੱਕ ਰਸਾਈ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ।
ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ 'ਤੇ ਡਾਕਾ ਮਾਰਨ ਦਾ ਅਮਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠਲੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਨਵ-ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਰਥਿਕ ਜੋਨਾਂ ਅਤੇ ਐਕਸਪੋਰਟ ਪ੍ਰਮੋਸ਼ਨ ਜੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੌਮੀ ਸਨਅਤੀ ਉਤਪਾਦਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕੰਮਲ ਛੋਟਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਹੁਣ ਮੋਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦੇਣ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਹੇਠ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਤੋਰ ਰਹੀ ਹੈ।
ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਦੌਰੇ 'ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ 'ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰੋ (Make in 9ndia) ਨਾਮੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਦਿਆਂ  ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀ ਅਤੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਲਾਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਮਕਸਦ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੱਗਭੱਗ 3000 ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਫਰੋਲਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇੱਕ 8 ਮੈਂਬਰੀ ਗਰੁੱਪ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਰੱਪ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਢੁੱਕਵੇਂ ਨੀਤੀਗਤ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਵੇਗਾ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨੂੰ ਸੁਖਾਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਾਈਸੈਂਸ ਅਤੇ ਮਨਜ਼ੂਰੀਆਂ ਦੇਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਗਾੜ ਵੀ ਹੁਣ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੋੜਾ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਕਿਸਾਨਾਂ, ਕਿਰਤੀਆਂ, ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿਤ ਵੀ ਹੁਣ ਪੂੰਜੀ-ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਰੋਡ-ਰੋਲਰ ਹੋਠ ਦਰੜ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੋਦੀ ਨੇ 'ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ' (Make in 9ndia) ਮੁਹਿੰਮ ਤਹਿਤ 11 ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੂਗਲ, ਪੈਪਸੀਕੋ, ਸਿਟੀ ਗੁਰੱਪ, ਕਾਰਗਿਲ ਅਤੇ ਕਾਟਰਪਿਲਰ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ਦੇ ਮੁੱਖੀਆਂ ਨਾਲ ਨਾਸ਼ਤਾ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਬੋਇੰਗ, ਕੇ.ਕੇ.ਆਰ, ਬਲੈਕ ਰੌਕ, ਆਈ.ਬੀ.ਐਮ, ਜਨਰਲ ਇਲੈਕਟਰਿਕ ਅਤੇ ਗੋਲਡਮੈਨ ਸਾਚ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧਿਆਂ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ। 
ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਲਈ ਸਰਪਟ ਖੋਲ੍ਹਣ, ਛਾਂਟੀਆਂ ਅਤੇ ਤਾਲਾਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸੌਖਿਆਂ ਬਣਾਉਣ; ਜ਼ਮੀਨ ਅਧਿਗ੍ਰਹਿਣ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਕੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸਨਅਤੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਆਦਿ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਭ ਅੜਿੱਕੇ ਦੂਰ ਕਰਨ, ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਹਾਦਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨੀਂ ਤੇ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਮੁਆਵਜੇ ਦਾ ਬੋਝ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰੋਂ ਲਾਹੁਣ ਲਈ ਸਬੰਧਤ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।
ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਰਾਜੀ ਬੁਹ ਕੌਮੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਚੀਨ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਲਈ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਦੀ ਸਸਤੀ ਕਿਰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਣ ਵਾਸਤੇ, ਉਥੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਚੀਨ ਦੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਰਥਿਕ ਲੁੱਟ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਵਧਾਉਣੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਤਪਾਦਨ ਖਰਚੇ ਵਧ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ਕਾਂ ਮੂਹਰੇ ਵਿਛ ਰਹੇ ਹਨ; ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਰਮਾਉਣ ਲਈ ਮੂਹੋਂ ਮੰਗਵੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ; ਕਿਰਤੀਆਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁਲ੍ਹੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। 
ਕਿਰਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਸੋਧਾਂ ਇਸੇ ਲੜੀ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। 

1984 ਦਾ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ

1984 ਦਾ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ
ਨਵੰਬਰ 2014 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ 30ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਸੀ। ਇਹ ਦਿਨ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਅੱਲੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਉਚੇੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਰ ਗਿਆਂ ਦਾ ਹੇਰਵਾ ਕਾਲਜੇ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੜਫਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜਦਿਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਭੂਤਾਂ-ਪਰੇਤਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਨੱਚਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਗੁੱਸੇ ਤੇ ਨਫਰਤ ਦਾ ਨਵਾਂ ਉਬਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਖੌਤੀ ਨਿਰਪੱਖ ਕਾਨੂੰਨ, ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜੱਜਾਂ ਦੇ ਸਾਊ ਦਿਸਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਥੁੱਕਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ। 
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਪਾਰਟੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਫਿਰਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਦਨਸੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਉੱਚੜੇ-ਰਿਸਦੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਉੱਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਭਿਣ ਭਿਣ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਜ਼ਖਮਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਚੂਸਣ ਲਈ। ਇਹਨਾਂ ਜ਼ਖਮਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਖਰਾਬ ਕਰਨ ਲਈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਆਹਾਂ ਤੇ ਚੀਸਾਂ ਨੂੰ ਵੋਟਾਂ ਵਿੱਚ ਢਾਲਣ ਲਈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪਸਾਰ ਕਰਨ ਲਈ। 
ਤੀਜੇ ਪਾਸੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਧਿਰਾਂ ਲਈ, ਇਹ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਦਿਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਕੀ ਕਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ? ਕੀ ਕਰਨਾ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ?
ਇਨਕਲਾਬੀ ਧਿਰਾਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਲਾਮਬੰਦੀ ਦੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਫਿਰਕੂ ਸਾਕਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਡਟਦੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਕਿਆਂ ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ-ਗੰਢਾਂ ਦੇ ਦਿਨੀਂ ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਮਾਹੌਲ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਭ ਸਿਆਸੀ ਧਿਰਾਂ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਮ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਫਿਰਕੂ ਸਾਕਿਆਂ ਦੇ ਪੀੜਤ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਤੇ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਮਾਹੌਲ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਖ਼ੂਨੀ ਸਾਕੇ ਬਾਰੇ ਕੌਣ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕੌਣ ਚੁੱਪ ਹੈ, ਅਤੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੌਣ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। 
ਇਹ ਗੱਲ ਇਨਕਲਾਬੀ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇਹਨਾਂ ਵੱਡੇ ਸਾਕਿਆਂ (1984 ਦਾ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ, ਉਪਰੇਸ਼ਨ ਬਲਿਊ ਸਟਾਰ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ 'ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੇੜ, ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਤਬਾਹੀ, ਗੁਜਰਾਤ ਦੰਗੇ) ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਤ ਮੁਤਾਬਕ, ਆਮ ਨਾਲੋਂ ਵਧਵੇਂ ਪਰਾਪੇਗੰਡਾ ਅਤੇ ਐਜੀਟੇਸ਼ਨ ਕਰਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਿਵਾਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ ਪਰਿਵਾਰ-ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਦਿਨ ਧਾਰਮਿਕ ਪਾਠ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸੋਗ-ਗ੍ਰਸਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਹਮਦਰਦਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਨੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕਿ ਇਸ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾ ਦਾ ਦਰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਇਕੱਲੇ ਨਹੀਂ ਹੋ, ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਹਾਂ। 
ਇਨਕਲਾਬੀ ਧਿਰਾਂ ਲਈ ਇਹ ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਵੱਡੇ ਫਿਰਕੂ ਸਾਕਿਆਂ ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੰਢ ਵਾਲੇ ਦਿਨੀਂ, ਇਹਨਾਂ ਸਾਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਰਾਪੇਗੰਡੇ ਤੇ ਐਜੀਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ  ਅੰਗ ਵਜੋਂ, ਇਹਨਾਂ ਸਾਕਿਆਂ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਵੱਲ, ਆਪਣੇ ਵਿਤ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਰਦ ਵੰਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਵਸੇ ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਕੱਲੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚੇਤਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਵਿਤ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ-ਪਰਚੇ ਵੰਡਣ, ਮੀਟਿੰਗਾਂ/ਰੈਲੀਆਂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। 
ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯਾਦਗਾਰ ਹਾਲ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਗਮ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਨ ਵਜੋਂ ਜਥੇਬੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਦੀਆਂ ਤਰੀਕਾਂ, ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ-ਗੰਢ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਕਾਂ ਨਾਲ ਐਨ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੱਖ ਇਸਦਾ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ, ਇਸਲਾਮ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਕੀਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪੋ ਆਪਣਾ ਨਿੱਜੀ ਮਸਲਾ ਸਮਝ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਕੇ, ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਮੌਤ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪਾਈ। ਇਹ ਗੱਲ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਬੂਤ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸਮਾਗਮ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੋਚਣ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਵਾਲੇ ਵਿਰਸੇ ਨੂੰ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਭਾਰਨ,  ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਮਾਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਉੱਤੇ ਭਰਵਾਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। 
ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਢਾਹੁਣ ਦੀ ਵਰ੍ਹੇ-ਗੰਢ ਦਾ ਦਿਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ, ਧੱਕੇ-ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨਾਲ ਹੋਏ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਜ਼ਖਮ ਹਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਤਾਕਤਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਫਿਰਕੂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਇਸ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੱਤਾਂ ਖਾਤਰ ਵਰਤਣ ਲਈ ਤਾਣ ਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਇਹ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਾਰਜ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਿਨ ਉਹ ਮੁਸਲਿਮ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਧੱਕੇ-ਵਿਤਕਰੇ ਖਿਲਾਫ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੇ ਵਿਤ ਮੁਤਾਬਕ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਪੇਗੰਡੇ ਤੇ ਐਜੀਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਮਾਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨ। 
ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਹੈ। ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਹੈ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮੁਸਲਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰਸੂਖ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰਾ ਤਾਣ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦੇ ਅਸੈਂਬਲੀ ਹਲਕੇ ਤੋਂ ਦੋਹਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹੁਣ ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ-ਗੰਢ ਵਰਗੇ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਜੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਧਿਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਤਾਕਤਾਂ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਰਸੂਖ ਬਣਾਉਣ-ਵਧਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਮੈਦਾਨ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 
ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ ਗੰਢ ਦੇ ਦਿਨ ਇਸਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦਰ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹੋਰਨਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਗੱਲ ਇਹਨਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀਆਂ ਲਈ ਚੇਤਨ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਨੂੰਨੀ ਤਾਕਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਖਰੀਆਂ ਹਮਾਇਤੀ ਜਮਹੂਰੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। 
ਧਰਮ-ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਬਾਰੇ
ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰਾ ਤਾਣ ਲਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ, ਕਈ ਵਾਰ ਉਸ ਥਾਂ ਉਸ ਵਕਤ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦੀ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿ ਤੇ ਹਮਾਇਤ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਹੱਥ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਦਾ ਭੜਕਣਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਜਨੂੰਨੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਭਾਰੂ ਹੋਣ ਲਈ ਹਾਲਤਾਂ ਸਾਜਗਾਰ ਹਨ, ਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਜਮਹੂਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਦਾ ਭੜਕਣ ਵੇਲੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੇ ਪੈਂਤੜੇ ਤੋਂ ਹੀ ਲੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਸੁਆਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਦੇ ਭੜਕਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੀ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। 
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਫਿਰਕੂ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਫਿਰਕੂ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕ ਉਦੋਂ ਹੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਿਉਣ-ਹਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਮੰਗਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸੀ ਸੋਝੀ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦ ਤਾਕਤ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਆਪਣੀ ਮਰਜੀ ਪੁਗਾਉਣ ਉੱਤੇ ਉਤਾਰੂ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਅੰਸ਼-ਦਰ-ਅੰਸ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤਨੋ-ਮਨੋਂ ਇਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿੱਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਫਿਰਕੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਧਿਰਾਂ, ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਾਟਕ ਪਾ ਕੇ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਲੀਹੋਂ ਲਾਹੁਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਠੋਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨੀਝ ਬਹੁਤ ਤਿੱਖੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜਾਨਣ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਚੀਜ਼ ਤੇ ਕੌਣ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਸਫਲ ਕਰਨਾ ਲੋਚਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੌਣ ਤੇ ਕੀ ਚੀਜ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਲੀਹੋਂ ਲਾਹੁਣ ਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਜਮਾਤੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿੱਪ ਅਮਲੀ ਅਤੇ ਠੋਸ ਸਬੂਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਲੋਕ-ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਸਿਆਸਤ ਤੇ ਧਿਰਾਂ ਨੂੰ ਨਫਰਤ ਨਾਲ ਧਿਰਕਾਰ ਕੇ ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। 
ਤੱਤ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖਰੀ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਖਰੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਹੈ। ਖਰੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲਾਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਕੇ ਥਾਂ-ਪੁਰ-ਥਾਂ ਜੜ੍ਹ-ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਖਰੀ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਲਈ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨੀ ਪੈਣੀ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਧਿਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਮ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫਿਰਕੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਪ੍ਰਚਾਰ, ਲਾਮਬੰਦੀ ਅਤੇ ਘੋਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਨਤਕ ਲਹਿਰ ਨੂੰ, ਤਿੱਖੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਘੋਲ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਉੱਤੇ ਲਿਜਾਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਫਿਰਕੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਅਸਰਦਾਰ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਫਿਰਕੂ ਫਸਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸਰਦਾਰ ਟਾਕਰਾ ਖਰੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਿੱਖੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

1984 ਦਾ ਸਿੱਖ-ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਪਿਛੋਕੜ

1984 ਦਾ ਸਿੱਖ-ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਪਿਛੋਕੜ
-ਡਾ. ਜਗਮੋਹਣ ਸਿੰਘ
ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਕਹਿਰ ਬਣਕੇ ਆਏ। ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ, ਕੁੱਝ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਨੂੰਨੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠਾਂ, ਫਿਰਕੂ ਜਨੂੰਨ ਨਾਲ ਪਾਗਲ ਹੋਈਆਂ ਆਦਮ-ਬੋ ਆਦਮ-ਬੋ ਕਰਦੀਆਂ ਫਿਰ ਰਹੀਆਂ ਭੀੜਾਂ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਬੱਚਿਆਂ, ਬੁੱਢਿਆਂ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਤੇ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੇਆਮ ਕਤਲ, ਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਟਾਇਰ ਪਾ ਕੇ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦੇ ਆਮ ਦਰਿਸ਼, ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸਮੂਹਿਕ ਜਬਰ-ਜਨਾਹ, ਮਕਾਨਾਂ, ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਪੱਟ ਤੇ ਸਾੜ ਫੂਕ, ਇਹ ਸੀ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਜਲਾਲਤ, ਮੌਤ ਤੇ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਤਾਂਡਵ ਨਾਚ! ਦੂਰ-ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਐਡੀ ਭਿਆਨਕ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਸੱਚ ਮੰਨਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਲੱਗੇ।
ਉਸ ਮੌਕੇ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪਦਵੀਂ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਾਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪਥਰਾਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਾਰ-ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਲ਼ਦੀ ਮਸਾਲ ਸਿੱਟ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਇਹ ਕਾਰ ਕਾਫ਼ਲਾ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਜਾਨ ਬਚਾਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਦੁਪਿਹਰ ਤੱਕ ਦੇ 48 ਘੰਟਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਹਰ ਮਿੰਟ ਵਿਚ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਇਕੱਲੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ 2733 ਸਿੱਖ ਮੇਰੇ ਗਏ। 2966 ਜਖਮੀ ਹੋਏ। ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਰਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ। 50,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਦਿਨ ਰੁਲਦੇ ਰਹੇ। ਕੁੱਲ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 7000 ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਹੋਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜਾ ਹੈ। ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਹਨ।
ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ-ਪੜਤਾਲ ਲਈ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇਂ 11 ਕਮੇਟੀਆਂ ਅਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਬਣਾਏ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਕਈ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂਆਂ ਅਤੇ ਪੁਲਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਉਤੇ ਉਂਗਲ ਧਰੀ। ਹੁਣ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਖੁਦ ਰਾਹੁਲ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨਣੀ ਪਈ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਕਾਂਗਰਸੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਪਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਆਗੂ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪੁਲਸ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਵਾਲ ਵਿੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਂਚ-ਪੜਤਾਲ ਟੀਮ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮਗਰੋਂ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਦੀਆਂ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਨੂੰ ਠੰਢੇ ਬਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਪੁਲਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੀ ਜਾਂਚ-ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਮੁਤਾਬਕ ਕਪੂਰ ਮਿੱਤਲ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ। ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ 1990 ਵਿੱਚ 72 ਪੁਲਸ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 30 ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਜਾਂਚ ਦੇ ਮੁੱਅਤਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ. ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੁਅੱਤਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਜਾ ਹੋਈ। ਇਸ ਕਮੇਂਟੀ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਚ ਵਿੱਚ ਰਾਹੁਲ ਬੇਦੀ ਵੱਲੋਂ ਲਾਏ ਗਏ ਦੋਸ਼ ਸਹੀ ਪਾਏ ਗਏ। ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਸੇਵਾ ਦਾਸ ਅਤੇ ਨਿਖਲ ਕੁਮਾਰ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਾਰਵਾਈ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਰਹੀ ਸਗੋਂ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਤਰੱਕੀ ਮਿਲੀ। 
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਸਵਾ ਸੌ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੋਏ ਕਤਲਾਂ ਲਈ ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮਜਿਸਟਰੇਟ ਬਰਜਿੰਦਰ ਯਾਦਵ ਨੂੰ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਠਹਿਰਾਇਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਕੈਪਟਨ ਬਰੈਥ ਨੇ ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਯਾਦਵ ਨੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਤਲ ਲੁੱਟਮਾਰ ਅਤੇ ਅੱਗਜਨੀ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਭੀੜ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਸੀ। ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਯਾਦਵ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਦਿਲਚਸਪ ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਮਗਰੋਂ ਯਾਦਵ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਤਰੱਕੀ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ 
ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ-ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਨਿਰਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਉਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਿਆਂ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਵਜੋਂ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਘਿਨਾਉਣੇ ਚਿਹਰੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ ਦੇ ਭੂਤ ਨੂੰ ਬੋਤਲ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਵਰਤਣ ਦੀ ਚਾਲ ਚੱਲੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਅਣਜਾਣਿਆ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਧਰਮ ਪਰਚਾਰਕ ਸੀ। ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ ਦੇ ਟੋਲੇ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਸਿੱਖ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕਦਮੀ ਚਰਚਾ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਖੁਦ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ ਦੇ ਮੋਹਰੀ ਪੈਰੋਕਾਰ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ, ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਚੋਣ ਲੜਨ ਲਈ ਸ਼ਹਿ ਤੇ ਹਮਾਇਤ ਦੇ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਫਿਰਕੂ ਅਮਨ ਨੂੰ ਲੱਗੇ ਲਾਂਬੂ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਤੀਲੀ ਬਾਲ਼ ਕੇ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਉਹੀ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਇਸ ਫਿਰਕੂ ਲਾਂਬੂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਖੁਦ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਜਲਾਲਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। 31 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਜਨੂੰਨੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਭੀੜਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਬਚਾਕੇ ਮਸਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ 8 ਵਜੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਵਿਚ ਫੋਨ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰ ਸਾੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਚੀਕ-ਚਿਹਾੜਾ ਮੱਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਵੱਡੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਪਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਫੋਨ 'ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦਾ ਫੋਨ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਐਡੇ ਭਿਆਨਕ ਸੰਕਟ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਉਹ ਪਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦੇਵੇ ਜਿਸਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟਰੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ, ਪਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਦੀ ਸੁੰਹ ਚੁਕਾਈ ਹੋਵੇ।
ਬੋਤਲ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢੇ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ ਦੇ ਇਸ ਭੂਤ ਨੂੰ ਡਹਾ ਬਣਾਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਗਿੱਟੇ ਛਾਂਗਣ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਹੱਲਾ-ਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਦੁਵੱਲੀ ਹੱਲਾ-ਸ਼ੇਰੀ ਤੇ ਸ਼ਹਿ ਸਦਕਾ ਇਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਐਡਾ ਤਾਕਤਵਰ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਵੱਲ ਅੱਖਾਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਰੋਧੀ ਫਿਰਕੂ-ਜਨੂੰਨ ਭੜਕਾਊ ਤਕਰੀਰਾਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਤਾਕਤ ਦੇ ਨਿਸ਼ੰਗ ਦਿਖਾਵੇ ਸਦਕਾ ਇਸਦੀ ਸਰਪਰਸਤੀ ਹੇਠ ਖਾਲਸਤਾਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਦੇ ਜਨੂੰਨੀ ਕਾਫ਼ਲੇ ਖੁੰਭਾਂ ਵਾਂਗੂ ਫੁੱਟਣ ਲੱਗੇ। ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬੱਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੱਢ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਰਗੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਾਲਮ ਕਰਤੂਤਾਂ ਨੇ ਉਹ ਅੱਗ-ਲਾਊ ਮਸਾਲਾ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਨੂੰਨੀ, ਸਿੱਖ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋਏ।
ਖਾਲਸਤਾਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਦੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਧੜਿਆਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅੱਡਿਆਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੰਦਰ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਮੁੱਖ ਟਿਕਾਣੇ ਅਤੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਤਸੀਹਾ ਕੇਂਦਰ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਏ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਸ਼ੱਕੀ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਫੁਰਮਾਨ ਭੇਜਦੇ। ਫਿਰੌਤੀਆਂ ਲੈਣ ਲਈ ਅਤੇ ਸ਼ਕੀਆ ਬੰਦਿਆਂ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਹਨਾਂ ਤਸੀਹਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਸੀਹੇ ਦਿੰਦੇ। ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਇਥੇ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੇੜਲੇ ਗੰਦੇ ਨਾਲੇ ਵਿਚੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮਿਲਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਅੰਦਰ ਲੱਗੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਢੇਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਵੇਲੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੱਬੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮਿਲਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਛਪੀਆਂ। ਇੱਕ ਟੋਲੇ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਪੌੜੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਗਲ ਲਾਕੇ, ਦਿਨ-ਦਿਹਾੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਨਾਲ ਵੱਢਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਛਪੀਆਂ। ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਉਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪਿਠੂ, ਜਾਲਮ ਤੇ ਅਯਾਸ਼ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਕਬਜਿਆਂ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਐਡੀ ਬੇਅਦਬੀ ਨਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇ ਜਿੰਨੀ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ ਨੇ ਤੇ ਉਸਦੀ ਸਰਪਰਸਤੀ ਹੇਠਲੇ ਟੋਲਿਆਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ।
ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ , ਮਹੰਤਾਂ ਤੇ ਕਬਜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਜਾਦ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਵਾਰਸ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਘੋਰ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਬਾਰੇ ਮੁਜਰਮਾਨਾ ਚੁੱਪ ਵੱਟੀ ਰੱਖੀ। ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵੀ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰ ਨੇ ਖਾਲਸਤੀਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਵੀ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਬਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਵੀ ਜੁਅਰਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਇਉਂ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰ ਵੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਲਈ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਨੂੰ ਬਹਾਨਾ ਦੇਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਬਣੇ। 
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਕਾਂਗਰਸ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੂਹੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਐਨ ਨਜ਼ਰਾਂ ਥੱਲੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਦੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਧੜੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਰਸਦ ਲਿਜਾਣ ਵਾਲੇ ਟਰੱਕਾਂ-ਟਰਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕੋ ਕੇ ਹਥਿਆਰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇੱਕ-ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਲਿਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਾਂਗਰਸੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਇਸ ਉਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਘੜਕੇ ਇਸ ਹਮਲੇ ਦਾ ਪੈੜਾ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ।
ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਤੇ, ਜੂਨ 1984 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਧਾਰਮਕ ਜ਼ਜਬਾਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਭੁਚਾਲ-ਝਟਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਗੁਰਪੁਰਬ ਖਾਤਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆਮ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਵੀ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦ ਟੋਲਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਨੇਕਾਂ ਅਣਭੋਲ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ।
ਇਸ ਕੁਕਰਮ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸੀ ਹਾਕਮਾਂ, ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਜਪਾ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਚੁੱਪ-ਸਹਿਮਤੀ ਸੀ। ਭਾਜਪਾ ਲੀਡਰ ਅਡਵਾਨੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇੰਦਰਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਇਹ ਫੌਜੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਖਾਲਸਤਾਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਉਂ ਹੇਠ ਪੁਲਸ-ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਕੀਤੇ ਜੁਲਮਾਂ ਨੇ, ਅਤੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਤੇ ਕੀਤੇ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਨੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਜਿੰਨੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਲਸਤਾਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸਫਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਓਨੀ ਭਰਤੀ ਅਤੇ ਹਮਾਇਤ ਸਿੱਖ ਜਨੂੰਨੀ ਪਰਚਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਖਾਲਸਤਾਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਦਕਾ ਪਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।
ਇਸ ਫੌਜੀ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪੰਜ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੱਚੇ ਫਿਰਕੂ ਭਾਂਬੜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲਾਟ ਦਿੱਲੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਪਹੁੰਚੀ ਜਿਸਨੇ ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੀ ਮੁੱਖ ਕਰਤਾ-ਧਰਤਾ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਵੀ ਭਸਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੇ ਦੋ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ (ਜਿਹੜੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਸਨ) ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਛਾਨਣੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਤਲ ਤੋਂ ਤਰੁੰਤ ਬਾਅਦ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ-ਵਿਰੋਧੀ ਪਰਲੋਂ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਭਸਮ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਘਰ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਸਾੜ-ਫੂਕ ਤੇ ਲੁੱਟ-ਪੱਿਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ''ਵੱਡਾ ਰੁੱਖ ਡਿੱਗਣ ਸਮੇਂ, ਧਰਤੀ ਕੰਬਦੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ'' ਕਿਹਾ।   

..ਦਿੱਲੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ-ਗਵਾਹੀਆਂ ਬੋਲਦੀਆਂ

..ਦਿੱਲੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ-ਗਵਾਹੀਆਂ ਬੋਲਦੀਆਂ
(ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਤੇ ਰੰਗਾ ਨਾਥ ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਬਿਆਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼)
ਨਾਨਾਵਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ 
ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੱਤਰਕਾਰ ਤੇ ਲੇਖਕ: ….ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਮਿ.ਐੱਮ.ਜੇ. ਅਕਬਰ (ਅਖ਼ਬਾਰ ਸੰਪਾਦਕ) ਮੇਰੇ ਘਰ ਖਾਣੇ 'ਤੇ ਆਏ। ਬਾਹਰ ਮੇਨ  ਰੋਡ 'ਤੇ ਕੁਝ ਰੌਲ਼ਾ ਸੁਣਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੇਖਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਤਕਰੀਬਨ 20-25  ਪੁਲੀਸ  ਵਾਲੇ ਸੜਕ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਵੇਖੇ ਅਤੇ ਖ਼ਾਨ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿੱਚ ਧਾੜ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਲੁੱਟ ਰਹੀ ਸੀ। ਪੁਲੀਸ ਵਾਲੇ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੁਲੀਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਖਿੰਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕੀਤੀ।… ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਧਾੜ ਨੇ ਮੇਨ  ਰੋਡ 'ਤੇ ਟੈਕਸੀ ਸਟੈਂਡ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ।….. ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਪਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਲੇਖਕ: ਏਅਰ ਚੀਫ਼ ਮਾਰਸ਼ਲ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਲੈਫ਼ਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਰੋੜਾ, ਬ੍ਰਿ. ਸੁਖਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਨਵੰਬਰ, 1984 ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ  ਲਈ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਿੰਸਾ ਭਾਰੂ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਬਤੌਰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਵਿਧਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ”ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ।” ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੈਰਾਨੀ ਭਰੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨਾਲ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ, ”ਮਿ. ਪਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਭਾਂਬੜ ਮਚ ਰਹੇ ਹੋਣ ਤੇ ਲੋਕ ਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਝਟਕਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਣ ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕੋਲ ਇਸ ਅਰਾਜਕਤਾ ਤੇ ਖ਼ੂਨ-ਖ਼ਰਾਬੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ।” ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹੇ….
ਆਈ.ਕੇ. ਗੁਜਰਾਲ, ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ: ਮੈਨੂੰ 31 ਅਕਤੂਬਰ, 1984 ਤਕਰੀਬਨ ਸਵੇਰੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ  ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ਼ ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਵਾਪਸ ਆਇਆ। ਦੇਰ ਸ਼ਾਮ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਈਂ ਦੰਗੇ ਭੜਕ ਪਏ ਸਨ। ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਭਾਵ ਇੱਕ ਨਵੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਾਲ ਫੋਨ 'ਤੇ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਮੈਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ  ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਪਰਕ ਕਰਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਬੜਾ ਅਜੀਬ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਨਵੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਵਿਰੋਧੀ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ  ਡਾ. ਸ਼ੇਖ਼ ਅਬਦੁੱਲਾ ਨੇ ਤਕਰੀਬਨ ਸਵੇਰੇ ਦਸ ਵਜੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਲਿਆ। ਜਾਂਦਿਆਂ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਘਰ, ਟਰੱਕ ਆਦਿ ਸੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਨੂੰ ਜਨਰਲ ਅਰੋੜਾ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਿ. ਪਤਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਏਅਰ ਚੀਫ਼ ਮਾਰਸ਼ਲ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹੋਰਾਂ  ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਨਾਲ ਨਿਰਾਸ਼ ਵਾਪਸ ਆਏ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਫਿਰ ਮਿ. ਪਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਅਸੀਂ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਕਿ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰਾਓ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲੀਏ। ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਤੇ ਮੁੜਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਈ ਸੜਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਵੇਖੀਆਂ।  ਨਾ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਲਾਠੀਆਂ ਆਦਿ ਚੁੱਕੀ ਫਿਰਦੇ ਹਜੂਮ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰੀ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਨਾਅਰੇ ਮਾਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮੇਰੀ ਕਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਗਏ, ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕਾਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਤਾਂ ਨਹੀਂ। ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੋ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ…. ਜਨਰਲ ਅਰੋੜਾ ਨਾਲ ਕੁਝ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਇਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਨਰਲ ਅਰੋੜਾ  ਤੇ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਅਰੋੜਾ ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹੇ।……
ਰਾਮ ਜੇਠਮਲਾਨੀ, ਸਾਬਕਾ ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰੀ: ….ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਮਿਸ ਲੈਲਾ ਫਰਨਾਂਡੀਜ਼ ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ  ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਸ੍ਰੀ ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਨੂੰ  ਮਿਲਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਅੱਗਾਂ ਤੇ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਤੁਰੰਤ  ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦਮਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਰਫ਼ਿਊ ਲਾਉਣ ਤੇ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਤਾਇਨਾਤੀ। ਅਸੀਂ ਮਿ.ਰਾਓ ਨਾਲ ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਰਹੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਮਿ.ਰਾਓ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਨਾ ਕੋਈ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਦਮ ਚੁੱਕਦਿਆਂ।  ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਢਿੱਲਾ ਤੇ ਨਿਰਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਆਮ ਸ਼ੈਲੀ ਜਾਂ ਵਿਹਾਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਹਿੱਲਿਆ ਪਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਕੇਵਲ ਇਹ ਹੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਫੇਰੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੋਈ…..
ਸ਼ਾਂਤੀ ਭੂਸ਼ਨ, ਸਾਬਕਾ ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰੀ: ਅਸੀਂ ਸ਼ਕਰਪੁਰ ਗਏ, ਪਾਂਡਵ ਨਗਰ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਲੋਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ  ਫਸੇ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਏ….. ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਈ ਲਾਸ਼ਾਂ ਹਾਲੇ ਸੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ…. ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਪੁਲੀਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ 'ਤੇ ਨੇਮ ਪਲੇਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਵੀ ਵੇਖੇ ਪਰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ….
… ਇਹ ਮੇਰਾ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਬਿਨਾਂ  ਧਾੜ ਦਾ  ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦੇ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕੈਰੋਸੀਨ ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਅੱਗ ਭੜਕਾਊ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸੰਗਠਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਟੇਟ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੀ ਗੁੱਝੀ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਦੇ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਜੇ ਸਟੇਟ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਅਸਲੀਅਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਦਿਨ  ਕੁਝ ਥਾਂਵਾਂ 'ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਆਰ.ਐੱਸ. ਨਰੂਲਾ, ਸਾਬਕਾ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ: …ਦੋ ਨਵੰਬਰ ਦਿਨ ਵੇਲੇ, ਮੈਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜੱਜ ਜਸਟਿਸ ਛਿਨਾਪਾ ਰੈਡੀ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਸਟਿਸ ਡੀ.ਏ. ਡਿਸਾਈ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਉਸ ਨੇ ਆਪ ਇੱਕ ਸਕੂਟਰ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਕੁੱਟ-ਕੁੱਟ ਕੇ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਵੇਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਤੇ ਸਕਿਉਰਿਟੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਭੇਜ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਮੈਂ ਨਾਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ…
…ਤਿੰਨ ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਜਵਾਈ, ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਜਸਟਿਸ ਐੱਸ.ਐੱਸ. ਚੱਢਾ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ, ਜਿਹੜਾ ਚਾਰ-ਬੀ ਜ਼ਾਕਿਰ ਹੁਸੈਨ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਣਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸਕਿਉਰਿਟੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ…
ਗੋਵਿੰਦ  ਨਰੈਣ, ਸਾਬਕਾ ਗਵਰਨਰ ਤੇ ਡਿਫੈਂਸ ਸਕੱਤਰ: ….ਯਮੁਨਾ  ਪਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਬਾਰੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਹੁਤ ਸਬੂਤ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਐੱਚ.ਕੇ. ਐੱਲ. ਭਗਤ, ਇੱਕ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾ ਨੇ ਉੱਥੇ ਕਤਲੋਗਾਰਤ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਵੀ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੱਜਣ ਕੁਮਾਰ ਤੇ ਜਗਦੀਸ਼ ਟਾਈਟਲਰ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਕਸਾਇਆ ਤੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਲਈ ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਨਾਲ ਭਰੇ ਟੀਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਕੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਲਫ਼ਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਏ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ…..
ਮਿਸ਼ਰਾ ਕਮਿਸ਼ਨ
ਰਾਮ ਵਿਲਾਸ ਪਾਸਵਾਨ, ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ:  ਮੇਰੇ ਸਮੇਤ, ਕਰਪੂਰੀ ਠਾਕਰ, ਦੇਵੀ ਲਾਲ ਤੇ ਕੇ.ਆਰ.ਆਰੀਆ, ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈਣ ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਤਿਲਕ ਨਗਰ ਗਏ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਧਾੜਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਕਈ ਥਾਈਂ ਰੋਕਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕੇਵਲ ਉਦੋਂ ਹੀ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯਕੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸਭ ਪਾਸੇ ਧੂੰਆਂ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਗਰੁੱਪ ਕਈ ਥਾਈਂ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ…। ਇੱਕ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਉੱਥੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਬੜੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਮੰਗੀ… ਧਾੜ ਨੇ ਕੋਈ ਸ਼ਾਮ ਚਾਰ ਵਜੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰਾ ਬਾਡੀਗਾਰਡ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸਿੰਘ ਤੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੱਤਰ ਮੁਹਿੰਦਰ ਬੇਠਾ ਗੇਟ 'ਤੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੇਟ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਧਾੜ ਨੇ ਘਰ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਜੋਗਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸਿੰਘ ਧਾੜ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਲੋੜ ਪਵੇ ਗਵਾਹ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਾਣੀਆਂ-ਪਛਾਣੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਕਾਂਗਰਸ (ਆਈ) ਦੇ ਵਰਕਰ ਸਨ। ਉਹ ਸਿੱਖ ਵਿਰੋਧੀ ਨਾਅਰੇ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ… ਅਸੀਂ ਘਰ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਕੰਧ ਕੋਲ ਸਥਿਤ ਨੌਕਰਾਂ ਦੇ ਕੁਆਰਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਨਿਕਲ ਗਏ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਭੱਜ ਕੇ ਨਾ ਨਿਕਲ ਸਕਿਆ। ਧਾੜ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਨੂੰ ਹੀ ਸੜਦੇ ਗੈਰੇਜ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੀ ਭੁੱਜ ਗਿਆ….
ਮਧੂ ਦੰਡਵੰਤੇ, ਸਾਬਕਾ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ : ਦੋ ਨਵੰਬਰ ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਲਾਗੇ ਤੁਗਲਕਾਬਾਦ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੀ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਰਾਡਾਂ, ਕੁਹਾੜੀਆਂ, ਸੱਬਲਾਂ, ਆਦਿ ਹੱਥਾਂ 'ਚ ਫੜੀ  ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਸਾਡੀ ਟਰੇਨ ਵਿੱਚ ਆ ਵੜੀ। ਉਹ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿੱਖ ਸਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਗੱਡੀ 'ਚੋਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਬਚ ਕੇ ਨਾ ਨਿਕਲੇ। ਉਸੇ ਵਕਤ, ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ  ਬਾਹਰੋਂ ਅੰਦਰ ਵੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਨਾਲ ਦੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚ  ਲਿਆਂਦੇ। ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ 'ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਲੇਟਫਾਰਮ 'ਤੇ ਹੀ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਪਲੇਟਫਾਰਮ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਜਾਂ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।
ਮਨਡੋਰੀ ਦੇਵੀ, ਹਿੰਦੂ ਪੀੜਤ ਦਾ  ਹਲਫ਼ਨਾਮਾ: ਨਵੰਬਰ 1984  ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਸਾਡੇ ਏਰੀਏ ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਵਕਤ, ਅਸੀਂ ਮੇਰਾ ਪਤੀ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ 'ਤੇ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਦੰਗਈ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਲਈ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਆਏ, ਮੇਰਾ ਪਤੀ ਜਿਹੜਾ ਇੱਕ ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ, ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਗਿਆ….  ਦੰਗਈਆਂ  ਨੇ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਿਉਂ (ਬਾਵਜੂਦ ਹਿੰਦੂ ਹੋਣ ਦੇ) ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਹਟ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੇ ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਦੰਗਈਆਂ ਨੇ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਨਾਲ ਉਸ 'ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਦੀ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਖ਼ਤ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਇਆ ਮੇਰਾ ਪਤੀ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਦੋਂ ਕੋਈ ਸ਼ਾਮ 8.30 ਵਜੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ।
… ਖ਼ੌਫ਼ਜ਼ਦਾ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਗਈ, ਮੈਨੂੰ ਪਰ੍ਹਾਂ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਫਿਰ ਉੱਥੋਂ ਚਲੀ ਗਈ। ਮੇਰਾ ਦਿਓਰ ਗੰਗਾ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਜਿਹੜਾ ਆਪ ਵੀ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੁਝ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਘਰ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਰ ਦੰਗਈਆਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਜਾਣ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। …ਸ਼ਾਮ 9.00 ਵਜੇ ਅਸੀਂ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ…
(ਪੱਤਰਕਾਰ ਮਨੋਜ ਮਿੱਟਾ ਅਤੇ ਐਡਵੋਕੇਟ ਐੱਚ.ਐੱਸ. ਫੂਲਕਾ ਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਦਰਖ਼ਤ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਹਿਲਾਈ' ਵਿੱਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)

..ਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹੀ

 ..ਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹੀ
ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਦਸ਼ਗਨ ਘੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੌਂਸਲੇ ਅਤੇ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗੁਆਂਢੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਰ ਥੱਲੇ ਆਏ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਅਸੀਂ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ  ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਮਦਦ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।
3 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਕਲਿਆਣਪੁਰੀ ਪੁਲੀਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਆਰਜ਼ੀ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਰ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਫੂਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਭੋਗਲ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਇੱਕ ਡਾਕ-ਤਾਰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਮਕਾਨ ਢਾਹ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫਰੀਦਾਬਾਦ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਪੁਜਾ ਦਿੱਤਾ।
ਇੱਕ ਵਲੰਟਰੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚਰੀਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ 3 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਰਨ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗਲੀਆਂ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਖੜ੍ਹੀ, ਭੜਕੀ ਹੋਈ ਭੀੜ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇੱਕ ਲੋਕਲ ਹਿੰਦੂ ਨੌਜਵਾਨ, ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਗ਼ਰੀਬ ਹਿੰਦੂ ਦੇ ਘਰ ਲੈ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਨ ਲੈ ਰੱਖੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਚਾ ਲਿਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵਾਲੰਟੀਅਰ ਰਾਹਤ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮਾਤਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਉੱਤੇ ਤ੍ਰਿਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਗਏ, ਜਿਸ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ    ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਕੁੜੀ ਤਾਂ ਵਾਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਦੋ ਸਿੱਖ ਬੱਚੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਹਾਲੇ ਕੋਈ ਥਹੁ-ਪਤਾ  ਨਹੀਂ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਹੀ ਰੱਖ ਲਏ। ''ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਸਾਡਾ ਇਖਲਾਕੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ,'' ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ।
ਅਜ਼ਾਦਪੁਰਾ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿੱਚ ਲੁਕਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਭੜਕੀ ਭੀੜ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਣ ਲਈ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਫੈਕਟਰੀ ਮਾਲਕ ਨੇ ਉਸ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ੇਵ ਕਰ ਲੈਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ, ਆਪਣਾ ਸਾਈਕਲ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਉਹ ਭੀੜ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਕੇ ਬਚਣ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ।
ਕਰਨਲ ਜੀ.ਟੀ. ਰੋਡ ਉੱਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਕਲੀਨਿਕ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਣੋਂ ਬਚਾਇਆ। ਉਸੇ ਏਰੀਏ ਵਿੱਚ 1 ਤੋਂ 5 ਨਵੰਬਰ ਤਕ, ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਰਸਤਿਆਂ 'ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਰੱਖੀ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ  ਵਸਦੇ ਸਨ।
ਮੁਨੀਰਕਾ ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਮੁਨੀਰਕਾ ਕਲੋਨੀ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ 10 ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਆਂਢੀ ਹਿੰਦੂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਮਿਓਰ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਤੀਹ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵੀ ਡੱਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ।
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਸੀਲਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਸੂਚਨਾ 'ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਇੱਕ ਮੋਟੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਮੁਤਾਬਕ ਤਿਰਲੋਕਪੁਰੀ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 600 ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਬਚਾਈਆਂ। ਸ਼ਾਹਦਰਾ ਵਿਖੇ ਤਾਇਨਾਤ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਚਾਏ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ-ਘੱਟ 70 ਫ਼ੀਸਦੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਵਿੱਚ ਸਨ।
ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਇਹ ਕਾਰਨਾਮੇ, ਭਾਵੇਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਸਹੀ, ਸਾਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦੁਆਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਗੁਆਏ।
(ਪੀਯੂਡੀਆਰ ਅਤੇ ਪੀਯੂਸੀਐੱਲ ਦੀ ਦਿੱਲੀ ਦੰਗਿਆਂ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ 'ਦੋਸ਼ੀ ਕੌਣ ਹਨ?' ਵਿੱਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)

Sunday, December 7, 2014

ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸ਼ਰਤ


ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸ਼ਰਤ
ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦੈ, ਹੁਣ ਇਹ ਗੱਲ ਲੱਗਭੱਗ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਤ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਢਾਈ ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਰਹੀ, ਢਾਈ ਮਹੀਨੇ ਵੀ ਸੱਤਾ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖ ਸਕਦੇ, ਜੇ ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਖਤ ਤੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੌਲਾਦੀ ਜਬਤ ਨਾ ਹੁੰਦਾ, ਜਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਸਮੱਚੀ ਜਨਤਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪੁਰੀ ਤੇ ਰਖ-ਰਖਾਅ ਰਹਿਤ ਹਮਾਇਤ ਨਾ ਹੁੰਦੀ, ਯਾਨੀ ਕਿ, ਜੇ ਇਸਦੇ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨ, ਇਮਾਨਦਾਰ, ਸਮਰਪਤ ਤੇ ਬਾਰਸੂਖ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਪਛੜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ। 
ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀਸਾਲੀ ਦੁਸ਼ਮਣ, ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤਿਅੰਤ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਤੇ ਬੇਕਿਰਕ ਸੰਘਰਸ਼, ਉਸ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਜਿਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਉਲਟਾਏ ਜਾਣ ਸਦਕਾ (ਭਾਵੇਂ ਇੱਕ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਵੇ) ਦਸ ਗੁਣਾ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਸਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾ-ਸਿਰਫ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਰਮਾਏ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ, ਇਸਦੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਪਾਏਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਆਦਤ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਤੇ ਛੋਟੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੰਦੇਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਅਜੇ ਸੰਸਾਰ ਅੰਦਰ ਵਿਆਪਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਇਹ ਪੈਦਾਵਾਰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਨੂੰ ਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ, ਰੋਜ਼-ਰੋਜ਼, ਹਰ ਪਲ, ਆਪਮੁਹਾਰੇ ਤੇ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ 'ਤੇ ਜਿੱਤ ਅਜਿਹੀ ਲੰਮੀ, ਸਿਰੜੀ ਅਤੇ ਸਿਰਲੱਥ ਜ਼ਿੰਦਗੀ-ਮੌਤ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸਿਰੜੀ, ਜਬਤਬੱਧ, ਇੱਕ-ਮਨ ਅਤੇ ਅਡੋਲ ਇਰਾਦੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਪਰੋਲੇਤਾਰੀ ਦੀ ਜੇਤੂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਸੋਚਣ ਤੋਂ ਆਹਰੀ ਹਨ, ਜਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਮਸਲੇ 'ਤੇ ਸੋਚਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, ਕਿ ਮੁਕੰਮਲ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਦਾ ਸਖਤ ਜਾਨ ਜਾਬਤਾ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਦੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸ਼ਰਤ ਹਨ। 
ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਅਕਸਰ ਗੱਲ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋੜੀਂਦਾ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਕੀ ਬਣਿਆ ਤੇ ਇਹ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ। ਕੀ ਇਹ ਚੰਗਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਸੋਵੀਅਤਾਂ ਤੇ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਡੂੰਘਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕ ਅਜਿਹਾ ਜਬਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ ਜਿਸਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਨੂੰ ਲੋੜ ਹੈ। ਇੱਕ ਚਲੰਤ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਵਾਦ 1903 ਤੋਂ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਵਾਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੀ ਇਹ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਤਿ ਔਖੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਅੰਦਰ ਇਹ ਪਰੋਲੇਤਾਰੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਫੌਲਾਦੀ ਜਬਤ ਨੂੰ ਉਸਾਰਨ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਇਆ। 
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸੁਆਲ ਉੱਠਦੇ ਹਨ: ਪਰੋਲੇਤਾਰੀ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਜਬਤ ਕਿਵੇਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਕਿਵੇਂ ਪਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਵਧੇਰੇ ਮਜਬੂਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ, ਪਰੋਲੇਤਾਰੀ ਹਰਾਵਲ ਦਸਤੇ ਦੀ ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਾ ਰਾਹੀਂ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਲਈ ਇਸਦੇ ਸਮਰਪਣ, ਇਸਦੇ ਸਿਰੜ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਭਾਵਨਾ ਤੇ ਸੂਰਮਗਤੀ ਰਾਹੀਂ। 
ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ, ਇਸਦੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਨਾਲ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਗੈਰ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇਸਦੀ ਜੁੜਨ ਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਨੇੜਲੇ ਸਬੰਧ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਓ ਕਿ ਇੱਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਇਸਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸਦਕਾ। ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ 'ਤੇ, ਇਸਦੇ ਹਰਾਵਲ ਦਸਤੇ ਵੱਲੋਂ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਿਆਸੀ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਦਰੁਸਤੀ ਕਰਕੇ, ਇਸਦੀ ਸਿਆਸੀ ਯੁੱਧਨੀਤੀ ਤੇ ਦਾਅਪੇਚਾਂ ਦੀ ਦਰੁਸਤੀ ਕਰਕੇ- ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਤਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਜਰਬੇ 'ਚੋਂ ਇਹ ਦੇਖ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਇਹ ਠੀਕ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ, ਉਸ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਜਬਤ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਜਿਹੜੀ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅਗਾਂਹ-ਵਧੂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਹੋਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਵੇ, ਜਿਸਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਾਇਪਲਟੀ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਜਬਤ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ-ਭਾਰ ਡਿੱਗਣਾ ਅਤੇ ਥੋਥੀ ਲਫਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਜੋਕਰਪੁਣਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਅਟੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਸ਼ਰਤਾਂ ਇੱਕਦਮ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ। 
ਇਹ ਲੰਮੇ ਯਤਨ ਤੇ ਘਾਲਣਾ ਭਰੇ ਤਜਰਬੇ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿੱਚ ਦਰੁਸਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਧਾਂਤ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਖੁਦ ਵੀ ਕੋਈ ਕੱਟੜ ਮੱਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਤੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਅਮਲੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਨੇੜਲੇ ਸਬੰਧਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਅੰਤਮ ਸ਼ਕਲ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੱਥ ਕਿ 1917-1920 ਵਿੱਚ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਵਾਦ ਬੇਮਿਸਾਲ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤਿਅੰਤ ਸਖਤ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਤੇ ਫੌਲਾਦੀ ਜਬਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਿਆ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਰਫ ਰੂਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ। 
ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਵਾਦ 1903 ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਅਤਿਅੰਤ ਮਜਬੂਤ ਨੀਂਹ 'ਤੇ ਉੱਸਰਿਆ। ਇਸ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਦਰੁਸਤ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਇਸਦਾ ਹੀ ਦਰੁਸਤ ਹੋਣਾ, ਇਹ ਸਮੁੱਚੀ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਨੇ ਹੀ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਰੂਸ ਅੰਦਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰ ਦੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਤੇ ਥਿੜਕਣਾਂ, ਗਲਤੀਆਂ ਤੇ ਮਾਯੂਸੀਆਂ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਨੇ ਵੀ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਲੱਗਭੱਗ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ- ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਦੇ 40ਵਿਆਂ ਤੋਂ 90ਵਿਆਂ ਤੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵਹਿਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪਿਛਾਖੜੀ ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਵੱਲੋਂ ਕੁਚਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਰੂਸ ਅੰਦਰ ਦੁਰਸਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਧਾਂਤ ਵਜੋਂ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸ ਲਈ ਯੂਰਪ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅੰਦਰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚਲੀ ਹਰੇਕ ''ਨਵੀਨਤਮ ਲੱਭਤ'' ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਤੇ ਧੁਰ ਤੱਕ ਵਾਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰੂਸ ਨੇ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਦੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਤਸੀਰੇ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ, ਬੇਮਿਸਾਲ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੂਰਮਗਤੀ, ਬੇਹਿਸਾਬੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਸਮਰਪਤ ਖੋਜ, ਅਧਿਐਨ, ਅਮਲੀ ਪਰਖ, ਮਾਯੂਸੀ, ਪੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਨ ਤਜਰਬੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਸੰਤਾਪ 'ਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘ ਕੇ- ਇੱਕ ਦਰੁਸਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਧਾਂਤ- ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਲੱਭਿਆ। ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਸਿਆਸੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਸਦਕਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਰੂਸ ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਰਮਾਇਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਮੁਲਕ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। 
ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਬਾਲਸ਼ਵਿਕਵਾਦ ਜਿਹੜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਅਤਿਅੰਤ ਮਜਬੂਤ ਨੀਂਹ 'ਤੇ ਉੱਭਰਿਆ ਸੀ, (1903 ਤੋਂ 1917 ਦੌਰਾਨ) ਅਮਲੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ 15 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਤਜਰਬੇ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਾ-ਮਿਸਾਲ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ 15 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੁਲਕ ਕੋਲ ਅਜਿਹਾ ਤਜਰਬਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲਦੇ ਰੂਪਾਂ- ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ, ਅਮਨ ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਤੂਫਾਨੀ, ਗੁਪਤ ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ, ਸਥਾਨਕ ਘੇਰਿਆਂ ਤੇ ਜਨਤਕ ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚਲੇ ਤਜਰਬੇ ਦੇ ਨੇੜ-ਤੇੜ ਵੀ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਵੇ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਅਰਸੇ ਵਿੱਚ ਅਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰੁਪਾਂ, ਰੰਗਾਂ ਤੇ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਸਰਮਾਇਆ ਇਕੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਸੰਘਰਸ਼ ਜਿਸਨੇ ਕਿ ਮੁਲਕ ਦੇ ਪਛੜੇਪਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਜ਼ਾਰਸ਼ਾਹੀ ਗਲਬੇ ਦੀ ਸਖਤਾਈ ਕਰਕੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਰਪੱਕਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਅਮਰੀਕੀ ਤੈ ਯੂਰਪੀ ਸਿਆਸੀ ਤਜਰਬੇ ਦੀ ਢੁੱਕਵੀਂ ''ਨਵੁਨਤਮ ਲੱਭਤ'' ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮੋ ਲਿਆ।
('ਖੱਬੇ-ਪੱਖੀ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ, ਇੱਕ ਬਚਪਨੇ ਦਾ ਰੋਗ' 'ਚੋਂ -ਲੈਨਿਨ)

ਅੰਤਰ-ਪਾਰਟੀ ਏਕਤਾ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਦਵੰਧਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ


ਅੰਤਰ-ਪਾਰਟੀ ਏਕਤਾ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਦਵੰਧਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ
-ਕਾਮਰੇਡ ਮਾਓ
ਏਕਤਾ ਦੇ ਸੁਆਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪਹੁੰਚ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੂੰਗਾ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਰਵੱਈਆ ਹਰ ਕਾਮਰੇਡ ਵੰਨੀਂ ਏਕਤਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣੀ-ਭਾਵ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਤੋੜ-ਫੋੜ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਨਸਰ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਵੱਲ ਦਵੰਧਵਾਦੀ ਨਾ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪਹੁੰਚ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਦਵੰਧਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ? ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਮਿਕ ਹੋਣਾ, ਇਹ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਗਲਤੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਰੱਦ ਨਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਗਲਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਐਹੋ ਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੋ ਗਲਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਹਾਰੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਯੋਗ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹੋਰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾੜ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਥੰਮ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਮਲ ਦੇ ਫੁੱਲ ਨੂੰ ਜਚਵਾਂ ਦਿਸਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਦੁਆਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਹਰਿਆਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਚੀਨੀ ਮੁਹਾਵਰੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੀਨੀ ਮੁਹਾਵਰਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਇੱਕਜੁੱਟ ਕਾਰਗਰੀ ਸਮੇਤ ਤਿੰਨ ਮੋਚੀ, ਉਸਤਾਦ ਦਿਮਾਗ ਵਾਲੇ ਸ਼ੂਕੇ ਲਿਆਂਗ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ੂਕੇ ਲਿਆਂਗ ਕਦੇ ਵੀ ਸੰਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਉਸਦੀਆਂ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਬਾਰਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਇਸ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਵੱਲ ਦੇਖੋ। ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੇ, ਦੂਜੇ, ਤੀਜੇ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਖਰੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਫੇਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ-ਸੰਵਾਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੱਲੋਂ ਰੱਬ ਵਰਗਾ ਸਰਬ-ਗਿਆਤਾ ਅਤੇ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨਾ ਬੇਹੂਦਾ ਲੱਗਣ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਤਿ-ਸਵੈ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਹੋਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸੋ, ਕਿਸੇ ਗਲਤੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਮਰੇਡ ਵੱਲ ਸਾਡਾ ਰਵੱਈਆ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਿਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਦਵੰਧਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ ਅਤੇ ਕੱਟੜਵਾਦ ਵਿੱਚ ਖੁੱਭ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੀ ਨਾ-ਪਸੰਦਗੀ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਕੱਟੜਵਾਦ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਹੋਰ ਦਵੰਧਵਾਦ ਸਿੱਖਿਆ। ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਵੰਧਵਾਦ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਕਾਮਰੇਡ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਗਲਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ? ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਲਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ ਘੋਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ, ਸਾਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਨੁਕਤਾ ਨੰਬਰ ਇੱਕ, ਘੋਲ ਅਤੇ ਨੁਕਤਾ ਨੰਬਰ ਦੋ, ਸਹਾਇਤਾ। ਸਾਨੂੰ ਗਲਤੀਆਂ ਸੁਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ੁਭ-ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਤੁਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਗਲਤੀਆਂ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਰਾਹ ਮਿਲ ਸਕੇ। 
ਫੇਰ ਵੀ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣਾ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਟਰਾਟਸਕੀ ਵਰਗੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵੱਲ, ਅਤੇ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਚੈਨ ਤੂ ਸ਼ਿਊ, ਚਾਂਗ-ਕੁਓ-ਤਾਓ ਅਤੇ ਕਾਓ-ਕਾਂਗ ਵਰਗਿਆਂ ਵੱਲ ਸਹਾਇਤਾ ਵਾਲਾ ਰਵੱਈਆ ਅਪਣਾਉਣਾ ਅਸੰਭਵ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਾ-ਸੁਧਰਨਯੋਗ ਸਨ। ਅਤੇ ਉਹ ਹਿਟਲਰ, ਚਿਆਂਗ ਕਾਈ-ਸ਼ੈੱਕ ਅਤੇ ਜ਼ਾਰ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਨਾ-ਸੁਧਰਨਯੋਗ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਅਤੇ ਉਹ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾਵੇਂ ਸਾਂ। ਇਹਨਾਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਦਾ ਸਿਰਫ ਇੱਕੋ ਪੱਖ ਸੀ, ਦੋ ਨਹੀਂ। ਅੰਤਿਮ ਨਿਰਣੇ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸਹੀ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੇ ਲੈਣੀ ਹੀ ਲੈਣੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਇਹੋ ਗੱਲ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਚਾਰਵਾਦ ਦੀ ਥਾਂ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਨੇ ਲੈਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਤਕਤਾ ਦੀ ਥਾਂ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਨੇ। ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਯੁੱਧਨੀਤਕ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਪਰ ਦਾਅਪੇਚਕ ਪੜਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਮਾਮਲਾ ਵੱਖਰਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਕੋਰੀਆ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਨਾਲ 38ਵੀਂ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਉੱਤੇ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ? ਕੀ ਵੀਅਤਨਾਮ ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ? 
ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਦਾਅਪੇਚਕ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਸਮਝੌਤੇ ਕਰਨ ਅਤੇ ਘੋਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਹੋਣਾ ਜ਼ੂਰਰੀ ਹੈ। ਹੁਣ, ਆਓ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧਾਂ ਵੱਲ ਮੁੜੀਏ। ਮੇਰਾ ਸੁਝਾਅ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਗਲਤ ਫਹਿਮੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਇਉਂ ਸੋਚਦੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਨਾਲ ਲੋਕ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਮੱਤਭੇਦ ਜਾਂ ਗਲਤ-ਫਹਿਮੀਆਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਛਾਣ-ਬੀਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਰਟੀ ਇੱਕ-ਪਰਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਬਣਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦਰਜ਼ੇ ਦੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜਿਹੜੇ 100 ਫੀਸਦੀ, 90, 80, 70, 60 ਜਾਂ 50 ਫੀਸਦੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਉਹ ਜਿਹੜੇ 10 ਜਾਂ 20 ਫੀਸਦੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੀ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਵੱਧ ਜਣੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ? ਕੀ ਅਸੀਂ ਏਕਤਾ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੋਂ ਤੁਰਕੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ? ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਮੈਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸਫਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ (ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ) ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇਣ ਦਿਓ। ਕੀ ਅਸੀਂ ਇਸ ਮੌਕੇ 12 ਦੇਸ਼ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ? ਕੀ 60 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵੀ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀਆਂ? ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ-ਲੈਨਿਨਵਾਦ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਹਰਜਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ ਅਸੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਯੋਗ ਹੋਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਤਿਆਗਣ ਯੋਗ ਹੋਣ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨਾਲ ਜਿਸਨੇ, ਗਲਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ ਨਜਿੱਠਣ ਵੇਲੇ ਦੋ ਹੱਥ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਹੱਥ ਉਸ ਨਾਲ ਘੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਉਸ ਨਾਲ ਏਕਤਾ ਕਰਨ ਲਈ। ਘੋਲ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਅਸੂਲ-ਪ੍ਰਸਤ ਹੋਣਾ, ਇਹ ਇੱਕ ਹੱਥ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਹੱਥ ਉਸ ਨਾਲ ਏਕਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੈ। ਏਕਤਾ ਦਾ ਮਕਸਦ ਉਸਨੂੰ ਰਾਹ ਦੇਣਾ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਲਚਕਦਾਰ ਹੋਣਾ। ਅਸੂਲ ਦੀ ਲਚਕ ਨਾਲ ਇੱਕਜੁੱਟਤਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ-ਲੈਨਿਨਵਾਦੀ ਅਸੂਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਹੈ। 
ਹਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਜਣੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ''ਲੱਭਣੀਆਂ'' ਪੈਣੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਗਲਤ ਢੰਗ ਹੈ। ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰੋਧਾਈਆਂ ਲੱਭਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਜਿੱਥੇ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਨਾ ਹੋਣ, ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਬੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਛਾਣਬੀਣ ਨਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਕਿ ਉਸਦੀ (ਛਾਣਬੀਣ) ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ, ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣੂੰ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਹੈ, ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟਰੋਨ। ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਫੇਰ ਅੱਗੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਅਤੇ ਨਿਊਟਰੋਨ। ਜੇ ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਵਿੱਚ ਪਰੋਟੋਨ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ-ਪ੍ਰੋਟੋਨ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਨਿਊਟਰੋਨ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿਊਟਰੋਨ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨਿਊਟਰੋਨ ਹਨ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ, ਦਵੰਧਵਾਦ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਦਵੰਧਵਾਦ ਨੂੰ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੁਆਲ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੇਂਦਰੀ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਲੈਨਰੀ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਬਿਓਰੋ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਰ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਪਾਰਟੀ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹਿਸ-ਅਧੀਨ ਆਉਣਾ ਚੀਹਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਪਾਰਟੀ ਬਰਾਂਚਾਂ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਦਵੰਧਵਾਦ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਬਰਾਂਚ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਾਸਤੇ ਰੋਪਰਟਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਾਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੱਦਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ, ਘਾਟਾਂ ਦੀ ਮਦ। ਇੱਕ-ਦੋ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ- ਇਹ ਸਰਬਵਿਆਪੀ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਹ ਦਵੰਧਵਾਦ ਹੈ। 0-0
(ਕਾਮਰੇਡ ਮਾਓ ਵੱਲੋਂ ਨਵੰਬਰ 18, 1957 ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਮਾਸਕੋ ਮੀਟਿੰਗ ਲਈ ਕੀਤੀ ਤਕਰੀਰ ਦਾ ਇੱਕ ਛਾਂਟਵਾਂ ਹਿੱਸਾ- ਚੋਣਵੀਂ ਰਚਨਾ ਗਰੰਥ 5, ਸਫਾ 514)
ਚੀਨੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ ਨੇ 
ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ, ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਨਜਿੱਠਿਆ?

(ਕਾਮਰੇਡ ਮਾਓ ਦੀ ਲਿਖਤ 'ਹੁਨਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਜਾਂਚ-ਪੜਤਾਲ ਬਾਰੇ' ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ, ਗਰੰਥ ਪਹਿਲਾ, ਸਫਾ 23, ਵਿੱਚੋਂ)
ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਰਦ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੇ ਗਲਬੇ ਹੇਠ ਹੈ; (1) ਕੌਮੀ, ਸੂਬਾਈ ਅਤੇ ਕਾਊਂਟੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਤੱਕ ਦਾ ਰਾਜਕੀ ਢਾਂਚਾ (ਸਿਆਸੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ।) ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਸੂਬੇ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਕਾਊਂਟੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ; (2) ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖੀ ਵੱਡ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਤੱਕ, ਵੰਸ਼ ਸਿਸਟਮ (ਵੰਸ਼ਕੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ); (3) ਨਰਕ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਪੱਧਰ ਦੇ, ਪਤਾਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਰੂਹਾਂ ਦਾ ਅਗੰਮੀ ਸਿਸਟਮ (ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ) ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਿਸਟਮਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਗਲਬੇ ਹੇਠ ਵੀ ਹਨ (ਪਤੀ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ)। ਇਹ ਚਾਰ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਸਮੁੱਚੇ ਜਾਗੀਰੂ-ਪਿਤਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਿਸਟਮ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਮੂਰਤ-ਰੂਪ ਹਨ। ਇਹ ਚੀਨੀ ਲੋਕਾਂ ਖਾਸ ਕਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨੂੜ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਮੋਟੇ ਸੰਗਲ ਹਨ। ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਅਧਿਕਾਰ-ਸ਼ਕਤੀ, ਅਧਿਕਾਰ-ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਉਲਟਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ, ਵੰਸ਼-ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਪਤੀ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ, ਡਿਗੂੰ ਡਿਗੂੰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। 
ਜਿੱਥੇ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਤਾਕਤਵਰ ਹਨ, ਵੰਸ਼ ਲੀਡਰ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਲਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੰਸ਼-ਲੜੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਦਰਜ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਜਬਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਵੀ ਜ਼ੁਲਮੀ ਸਰੀਰਕ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦੇਣ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਜੁਅਰਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਤਾ ਪੁਰਖੀ ਵੱਡ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਰੜੇ ਮਾਰਨ, ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਡੁਬੋ ਦੇਣ ਜਾਂ ਦਫਨਾ ਦੇਣ ਵਰਗੀਆਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਵੱਡ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾਅਵਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ ਮਨਾਹੀ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਨਿਯਮ ਵੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 
ਹੈਂਗਸੈਨ ਕਾਊਂਟੀ ਵਿੱਚ ਪੈਕਿਊ ਨਾਮ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਤਕੜਾ ਇਕੱਠ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੇ ਮੰਦਰ ਉੱਤੇ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਜਚ ਕੇ ਬੈਠ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਰਦੇ ਵੰਸ਼-ਚੌਧਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨ-ਮਰਜ਼ੀ ਕਰ ਲੈਣ ਦੇਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਜਿੱਥੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾਅਵਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਗੁਫਲਾ ਅੰਦਰ ਜਾ ਵੜਿਆ ਅਤੇ ਐਨ ਰੱਜ ਕੇ ਖਾਧਾ-ਪੀਤਾ। ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਾਲਮ, ਬੁਰੇ ਸ਼ਰੀਫਜ਼ਾਦੇ ਅਤੇ ਲੰਮੇ ਚੋਲਿਆਂ ਵਾਲੇ ਭਲੇਮਾਣਸ ਡਰਦੇ ਮਾਰੇ ਪੱਤੇ-ਲੀਹ ਹੋ ਗਏ। 
ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਹਰ ਥਾਂ ਥਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਡਿਗੂੰ ਡਿਗੂੰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਨੇ ਮੰਦਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ੇ ਕਰਕੇ ਉਥੇ ਆਪਣੇ ਦਫਤਰ ਬਣਾ ਲਏ ਹਨ। ਹਰ ਥਾਂ ਇਹ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਖਰਚੇ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨੂੰ ਕੁਰਕ ਕਰ ਲੈਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਉਹ 'ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਕੋਲੋਂ ਜਨਤਕ ਮਾਲੀਆ'' ਵਸੂਲ ਕਰਨਾ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਲਿਲਿੰਗ ਕਾਊਂਟੀ ਵਿੱਚ ਵਹਿਮ-ਭਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਉਣ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ-ਭੰਨਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। 
ਉੱਤਰੀ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੇ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਨਿਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੱਢੇ ਜਾਂਦੇ ਧੂਪ-ਧੁਖਾਊ ਜਲੂਸਾਂ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਲੂਕਾਓ ਵਿੱਚ ਫਿਊਪੋਲਿੰਗ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਤਾਓ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਜਦੋਂ ਕੌਮਿਨਤਾਂਗ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡਕੁਆਟਰ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਮਰੇ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ, ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਖੂੰਜੇ ਵਿੱਚ ਢੇਰੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ (ਕੌਮਿਨਤਾਂਗ ਪਾਰਟੀ, ਇੱਕ ਅਰਸੇ ਤੱਕ ਜਦੋਂ ਸੁਨਯੱਤ ਸੇਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸੀ, ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਚੀਨੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਨਾਲ ਭਰਾਤਰੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਚਿਆਂਗ ਕਾਈ ਸ਼ੈੱਕ ਨੇ ਇਸਦੀ ਲੀਡਰਸ਼ਿੱਪ ਹਥਿਆ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਉਲਟ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ- ਅਨੁਵਾਦਕ) ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋਣ ਵੇਲੇ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਜੋਤਾਂ ਜਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਸਨ ਸੀਓ-ਸ਼ਾਨ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਥਾਨਕ ਤਾਓ ਪੁਜਾਰੀ ਉਸਨੂੰ ਨਫਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। 
ਉੱਤਰੀ ਤੀਜੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਲੁੰਗਫੈਂਗ ਦੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਸਾਧਣੀਆਂ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮਾਸਟਰਾਂ ਨੇ ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਢ-ਟੁੱਕ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲੱਕੜ ਨੂੰ ਮੀਟ ਰਿੰਨ੍ਹਣ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤ ਲਿਆ। ਦੱਖਣੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਤੁੰਗਫੂ ਦੇ ਸਾਦੂ-ਆਸ਼ਰਮ ਵਿੱਚ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ 30 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੂਰਤੀਆਂ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸਿਰਫ ਭਗਵਾਨ ਪਾਓ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚੋਟੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਇੱਕ ਬੁੱਢੇ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ, ''ਪਾਪ ਨਾ ਕਰੋ।''
ਜਿੱਥੇ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਭਾਰੂ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਿਰਫ ਬੁੱਢੇ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਸਾਨ ਹੁਣ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਧਿਕਾਰ-ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਹਰ ਥਾਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। 
ਤਾਂ ਵੀ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਕਿਸਾਨ, ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਅਧਿਕਾਰ-ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਤਾਣ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਉਹ ਵੰਸ਼, ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਮਰਦਾਵੇਂ ਗਲਬੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਤਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਦਾਬ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਹਮਲੇ ਅਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੀ ਹੋਏ ਹਨ। ਅਤੇ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਕਿਸਾਨ ਆਰਥਿਕ ਘੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕੰਮਲ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਓਨਾ ਚਿਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ, ਤਿੰਨਾਂ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਲਟਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡਾ ਇਸ ਵੇਲੇ ਦਾ ਕਾਰਜ, ਸਿਆਸੀ ਘੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਜੁਟਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਲਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਮਗਰੋਂ ਆਰਥਿਕ ਘੋਲ ਵੀ ਚੱਲਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਮੱਸਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਵੰਸ਼-ਸਿਸਟਮ, ਵਹਿਮ-ਭਰਮ ਅਤੇ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਘੋਲਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦੇ ਸੁਭਾਵਕ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆ ਜਾਵੇਗੀ। ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਮਨਆਏ ਢੰਗ ਨਾਲ, ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ ਤਾਂ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਾਲਮ ਅਤੇ ਬੁਰੇ-ਸ਼ਰੀਫਜ਼ਾਦੇ ਅਜਿਹਾ ਉਲਟ-ਇਨਕਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਲੱਭ ਲੈਣਗੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ''ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਵੱਡ ਵਡੇਰਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਆਸਥਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀਆਂ'' ਅਤੇ ''ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਈਸ਼ਵਰ-ਨਿੰਦਕ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ'' ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਪਤਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਨ।'' ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁੱਝ ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਕਰਨਗੇ। ਹੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਸਿਆਂਗ ਸਿਆਂਗ ਵਿਖੇ ਅਤੇ ਹਿਊਪੇਹ ਵਿੱਚ ਯਾਂਗ ਸਿਨ ਵਿਖੇ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਸਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਤੋੜਨ ਦਾ ਕੁੱਝ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਜਾਗੀਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ। 
ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਮੂਰਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਸੁੱਟ ਦੇਣਗੇ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ, ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੀਤੀ ਇਹ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ''ਕਮਾਨ ਦੀ ਰੱਸੀ ਖਿੱਚੋ ਤੀਰ ਨਾ ਚਲਾਓ, ਸਿਰਫ ਹਰਕਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿਓ।'' ਜਿਵੇਂ ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦਾ ਮਾਹਰ ਉਸਤਾਦ, ਵਿਖਾਵੇ ਖਾਤਰ ਸੁਝਾਊ ਇਸ਼ਾਰੇ ਮਾਤਰ ਕਮਾਨ ਦੀ ਰੱਸੀ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਤੀਰ ਨਹੀਂ ਚਲਾਉਂਦਾ। ਇੱਥੇ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੂਰੀ ਸਿਆਸੀ ਚੇਤਨਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ  ਅਗਵਾਈ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਪਰ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਬੁਰੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਉੱਤੇ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। 

ਮੈਂ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ


ਮੈਂ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ
-ਕਾਮਰੇਡ ਮਾਓ
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਮੈਂ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ: ਜੇ ਕੋਈ ਅੱਠ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। (ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਚਾਰ ਥੰਮ੍ਹ, ਚੀਨੀ ਜੋਤਿਸ਼ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ। ਚੀਨੀ ਸੂਰਜੀ ਕਲੰਡਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਜਨਮ ਦਾ ਸਾਲ, ਮਹੀਨਾ, ਦਿਨ ਅਤੇ ਘੰਟਾ, ਇਹ ਚਾਰ ਥੰਮ੍ਹ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਚੀਨੀ ਜੋਤਿਸ਼ੀ ਕਿਸੇ ਲਈ ਚੰਗੀ ਜਾਂ ਮਾੜੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਜੋਤਿਸ਼ੀ ਬਾਰਾਂ ਰਾਸ਼ੀਅÎਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਭਵਿੱਖ-ਬਾਣੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।) ਜੇ ਕੋਈ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਡ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੁਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਆਲਾ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸ਼ੁਭ ਹੋਣ ਤੋਂ ਉਹ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਵਕਫੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਾਲਮ, ਬੁਰੇ ਸ਼ਰੀਫਜ਼ਾਦੇ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਅਫਸਰ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮਾਨ-ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਰੁਤਬਿਆਂ ਤੋਂ ਉਲਟਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਕੀ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਸਾਰੇ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਭ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕਦਮ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਪਲਟਾ ਖਾ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵੱਡ ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ੁਭ ਅਸਰ ਪਾਉਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ? 
ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਾਲਮ ਅਤੇ ਬੁਰੇ ਸ਼ਰੀਫਜ਼ਾਦੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਮੁੰਹ ਚਿੜਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, 'ਕਿੱਡੀ ਕਲੱਲੀ ਗੱਲ ਹੈ! ਅੱਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਹੈ, ਦੇਖੋ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਬੰਦੇ ਵਿੱਚ ਵੱਜੇ ਬਿਨਾ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ!' ਗੱਲ ਐਨ ਸਹੀ ਹੈ, ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਕਸਬੇ, ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨਾਂ, ਕੌਮਿੰਨਤਾਂਗ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ, ਬਿਨਾ ਛੋਟ, ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰ ਹਨ, ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਹੈ। ਪਰ ਕੀ ਇਹ ਅੱਠ ਅੱਖਰਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ? ਕਿੱਡੀ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਹੈ। ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਸਭ ਗਰੀਬ ਦੁਖਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਅੱਠ ਅੱਖਰ ਇੱਕਦਮ ਸ਼ੁਭ ਹੋ ਗਏ ਹਨ! ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਡ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕਦਮ ਸ਼ੁਭ ਅਸਰ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦੇਵਤੇ? ਹਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਜੋ। ਪਰ ਜੇ ਥੋਡੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਭਗਵਾਨ ਕੁਆਨ ਅਤੇ ਰਹਿਮ ਦੀ ਦੇਵੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਅਤੇ ਬੁਰੇ ਸ਼ਰੀਫਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਲਟਾ ਸਕਦੇ ਸੀ? ਦੇਵੀ ਅਤੇ ਦੇਵਤੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰੇ ਤਰਸਯੋਗ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੂਜਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹੋ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਖਾਤਰ ਇੱਕ ਵੀ ਸਥਾਨਕ ਜ਼ਾਲਮ ਜਾਂ ਬੁਰੇ ਸ਼ਰੀਫਜ਼ਾਦੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਉਲਟਾਇਆ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਭੋਇੰ-ਲਗਾਨ ਘਟਾਉਣਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਚੱਲੋਗੇ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਕਰੋਗੇ ਜਾਂ ਕਿਸਾਨ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿੱਚ? 
ਮੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹਸਾ ਦਿੱਤਾ। 
(ਕਾਮਰੇਡ ਮਾਓ ਦੀ ਲਿਖਤ, ''ਹੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਲਹਿਰ ਦੀ ਜਾਂਚ ਪੜਤਾਲ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚੋਂ, ਗਰੰਥ ਪਹਿਲਾ) (ਨੋਟ ਬਰੈਕਟ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਅਨੁਵਾਦਕ ਵੱਲੋਂ ਹਨ।)

ਹਨੇਰੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਆਹਟ


ਹਨੇਰੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਆਹਟ 
-ਰੋਮਿਲਾ ਥਾਪਰ
ਬੀਤੀ ਲੱਗਭੱਗ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰੀਨ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੌਮੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੀ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਰਾਓ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਰਾਓ ਕੋਈ ਜਾਣਿਆ-ਪਛਾਣਿਆ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਵੀ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ। ਭਾਰਤੀ ਮਹਾਂ-ਕਾਵਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਲੇਖ ਜ਼ਰੂਰ ਛਪੇ ਹਨ। ਇਹ ਲੇਖ ਉਹਨਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਲੇਖ ਦੂਸਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਛਪਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁਣ ਰਾਓ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਅਕਾਦਮਿਕ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮੰਨਣਾ ਹੈ।
ਰਾਓ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਕਈ ਯੋਜਨਾਵਾਂ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਦਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਵੀ ਖੋਜ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੀ। ਇਹ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਅਧਿਆਤਮ, ਯੋਗ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਬਾਰੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਖੋਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਬੰਧ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨ ਲਈ ਅਨੋਖੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ।
ਰਾਓ ਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ ਨਾਲ਼ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਉਹ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਕੀ ਦੇਸ਼ ਨਾਲ਼ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ?
ਪ੍ਰੈਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਏਜੰਡੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖਾਸ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਕਿ ਉੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਮੰਦਰ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਸੀ, ਇਹ ਬਿਆਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਆਸੀ ਹੈ। ਅਯੋਧਿਆ ਵਿੱਚ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਪਲੱਭਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਰਾਓ ਦੇ ਬਿਆਨ ਨਾਲ਼ ਉਹ ਗਿਣੇ-ਚੁਣੇ ਲੋਕ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਰਿਪੋਰਟ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।
ਪੁਰਾਤਨ ਮਹਾਂ-ਕਾਵਾਂ ਦਾ ਮਸਲਾ 
ਰਾਓ ਦੁਆਰਾ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਦੁਸਰਾ ਮੁੱਦਾ ਹੈ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਮਾਇਣ ਵਰਗੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਨਾ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਤਰੀਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਤ ਕਰਨਾ।
ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਉਪੱਰ ਲੰਘੀਆਂ ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਹੀਣ ਖੋਜ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਦੌਰ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਡੋਲੌਜਿਸਟ (ਭਾਰਤ ਸਬੰਧੀ ਗਿਆਨਵੇਤਾ) ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਪੁਰਾਤਨ ਵਿਗਿਆਨ, ਮਾਨਵ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਜੋਤਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੱਕ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਅਤੇ ਹਰ ਸੰਭਵ ਖੋਜ ਵੀ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਵਿਅਰਥ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਹੀ-ਸਹੀ ਤਰੀਖ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਸਕੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਠੋਸ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਤੋਂ ਉਸ ਤਰੀਖ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਉਸ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੀ ਸੀ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਰਾਓ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਨਵੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਰ ਪੂਨੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰਕਰ ਓਰੀਐਂਟਲ ਰਿਸਰਚ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦੇ ਵੀ.ਐਸ.ਸੁਖਥਣਕਰ ਨੇ 1957 ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੇਕਤ ਸੰਸਕਰਨ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਨ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਹੀ-ਸਹੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਗ੍ਰੰਥ ਕਦੋਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ 400 ਈਸਵੀਂ ਪੂਰਵ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 400 ਈਸਵੀਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੁਖਥਣਕਰ ਦੇ ਇਸ ਤਰਕ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਮੰਨਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਇਸ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਜੋੜੇ ਗਏ ਨਵੇਂ ਪਾਠਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਤਰੀਖ਼ ਪਤਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਵਾਲਮੀਕੀ ਰਮਾਇਣ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਏਸੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨਵੇਂ ਪਾਠ ਜੋੜੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਸੰਸਕਰਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸੰਸਕਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ।
ਇਸ ਲਈ ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮੇਕਤ ਸੰਸਕਰਨਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਰਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਮੂਲ ਗ੍ਰੰਥ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭੰਡਾਰਕਰ ਇੰਸਟੀਚਿਉਟ ਅਤੇ ਵਡੋਦਰਾ ਦੇ ਓਰੀਐਂਟਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਲਈ ਹੁਣ ਇਹੀ ਸਮੇਕਤ ਸੰਸਕਰਨ ਸ੍ਰੋਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਚਰਚਾ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਾ ਰੱਖ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪਾਠਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਜਾਵੇ। ਪੁਰਾਤਨ ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਦੀ ਇਹ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ।
ਇਹ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਚੇ ਗਏ। ਇਸਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਮਿਤੀਆਂ ਜਾਨਣ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਤਹਿ ਹੈ ਕਿ ਜਿਆਦਾਤਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਆਪਕ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਅਤੇ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣਗੇ। 
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਗੇ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਏ? ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਓਥੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਹਾਂ? ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਮੰਨ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਦਦ ਮਿਲ਼ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਸੰਬਧੀ ਖੋਜ ਹੁਣ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਈ ਕਿ ਪੁਰਾਤਨਤ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਬਾਰੇ ਜਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਖੋਜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਵਿਚਲੀ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਇਜਾਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਬੌਧਿਕ ਸਮਝ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨਾ। ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਸਾਧਾਰਨ ਕਥਾਵਾਂ ਦੇ ਸਟੀਕ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਜਾਨਣ 'ਤੇ ਹੀ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇਗਾ।
ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਤਰੀਕੇ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼
ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਰਾਓ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਦੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ 'ਤੇ ਵੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਜਤਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਤਰੀਕੇ ਕਾਮਸ਼ਰਨ ਸ਼ਰਮਾ ਅਤੇ ਇਰਫਾਨ ਹਬੀਬ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਰਾਓ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਿਹਤਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਆਖਰ ਪਹਿਲੀ ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ (1999 ਤੋਂ 2004) ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਗੈਰ-ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਕੇਸ਼ ਚੰਦਰ, ਐਸ.ਸ਼ੈਟਰ, ਐਮ.ਜੀ.ਐਸ.ਨਰਾਇਣ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਵੀ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਖੋਜ ਦੇ ਅਖੌਤੀ 'ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਤਰੀਕਿਆਂ' ਨੂੰ ਹਟਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਥੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਲੋਕ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਕਹਿ ਕੇ ਨਕਾਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਾਰਸਕਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਉੱਪਰ ਮੋਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਲਗਾਈ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਅਤੇ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹਿੰਦੂਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਜਿਆਦਾਤਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਚਨਚੇਤ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦਾ ਠੱਪਾ ਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ
ਪਿਛਲੀ ਕੌਮੀ ਜਮਹੂਰੀ ਗੱਠਜੋੜ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸ੍ਰੋਤ ਮੰਤਰੀ ਮੁਰਲੀ ਮਨੋਹਰ ਜੋਸ਼ੀ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ 'ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਬੋਲਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਹਮਲਾ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਲੇਖਣ 'ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾ ਹਮਲਾ 1999 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਐਨ.ਸੀ.ਆਰ.ਟੀ ਦੀਆਂ ਸਕੂਲੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸੀ। ਦੂਸਰਾ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੇ 'ਟੂਵਰਡਡਜ਼ ਫਰੀਡਮ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ' ਵਰਗੀਆਂ ਕੁੱਝ ਵਿਉਂਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ। ਮੌਜੂਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸ੍ਰੋਤ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਸਕੂਲੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖੋਜ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲ ਰਹੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਤੋਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਉਹੀ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਹੈ ਭਾਜਪਾਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਾਲੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਮੌਕਾ ਦੇਣਾ ਜੋ ਖੁਦ ਵੀ ਇਸ ਲਈ ਕਮਰ ਕੱਸ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
ਇਹ ਪੈਟਰਨ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ਼ ਸਮਝ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਨੂੰ ਦਰ-ਕਿਨਾਰ ਕਰਕੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਸੰਕੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਿਆਂਪਾਲਕਾ ਵਰਗੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਖ਼ਬਰ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸ੍ਰੋਤ ਮੰਤਰਾਲੇ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਸੀ। ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵੀ ਨਾਮ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਖੋਜ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਨੂੰ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਸੂਚੀ ਨੂੰ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਟਿਕਾਣੇ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਇੱਕ ਅਣਜਾਣਿਆ ਨਾਮ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਸ਼ਖਸ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹਨੇਰੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਆਹਟ ਹੈ। 
ਅਨੁਵਾਦ:ਤਜਿੰਦਰ