ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਆਗੂ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਵੱਲ ਨੂੰ

 ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ.....

ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਆਗੂ  ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਵੱਲ ਨੂੰ

---------------------------

ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪਰਜਾਤੰਤਰ ਸੰਘ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ 1929 ਦੇ ਮੱਧ ਤੱਕ ਗਿ੍ਰਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜੋ ਨਵੀਂ ਸਮਝ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ  ਪੂਰੇ ਅਤੀਤ ਨੂੰ, ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ   ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਜਾਂਚਿਆ, ਪਰਖਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਰਾਜ ਦਾ ਰਾਹ ਅਪਣਾਉਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ। ਗਹਿਨ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਬੋਸਟਨ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਲੰਬੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਨਿਰਣੇ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਕਿ ਏਥੇ ਉੱਥੇ ਕੁੱਝ ਮੁਖਬਰਾਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਟੀਚੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। 

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 19 ਅਕਤੂਬਰ 1929 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਨਾਂ ਇਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਬ ਅਤੇ ਪਿਸਤੌਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕਦੇ।  ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਉਦਯੋਗਕ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਟੁੱਟੀਆਂ ਫੁੱਟੀਆਂ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣਾ ਹੈ।’’

2 ਫਰਵਰੀ 1931 ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ‘ਨੌਜਵਾਨ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ’ ਇੱਕ ਅਪੀਲ ਲਿਖੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੀ ਅਸਲੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਪਾਹੀ ਹਨ।’’

ਏਸੇ ਅਪੀਲ ਵਿਚ  ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਲਪੂਰਵਕ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, ‘‘ਮੈਂ ਇੱਕ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੈਂ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਨਾਲ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਅਤੇ ਕਦੇ ਸੀ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਕਦਾਚਿੱਤ ਉਹਨਾਂ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀ ਅਜਿਹੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।’’ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਲੈਨਿਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣਾਉਣ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਜਾਣ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਮੱਧਵਰਗੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਰਗ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਵਿਚ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਆਦਿ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ,‘‘ਸਾਨੂੰ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ-ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਲੈਨਿਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰਾ ਸੀ, ਕੁਲਵਕਤੀ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਦੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਹੋਰ ਕੋਈ ਤਮੰਨਾ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੋਵੇ। ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਕੁੰਨ ਜਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋਣਗੇ, ਉਨੀ ਹੀ ਤੁਹਾਡੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵਧ ਜਾਣਗੀਆਂ। ’’

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖਿਆ,‘‘ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਿਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋੜ ਹੈ ਉਹ ਹੈ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਜਿਸ ਕੋਲੇ ਜਿਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਾਰਕੁੰਨਾਂ ਦਾ ਉੱਪਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਵੈਸੇ ਕਾਰਕੁੰਨ ਹੋਣ-ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਕੁੰਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋਣ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਪਕੜ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪਹਿਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਰਟੀ ਹੋਵੇ, ਬਲਕਿ ਭੂਮੀਗਤ (ਅੰਡਰ ਗਾਰਾਉੂਂਡ) ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਗਰਮ ਸਹਾਨਭੂਤੀ (ਹਮਦਰਦੀ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।’’ 

ਏਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸ਼ਰੇਆਮ ਮਾਰਕਸਵਾਦ, ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਕਮਿਊੁਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। 

ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ

ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਬਹੁਤ ਸਪਸ਼ਟ ਸਨ। ਹੇਠਲੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਤਾਂ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਖੂਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਹੈ। ਉਹ ਬੰਬ ਅਤੇ ਪਿਸਤੌਲ ਦੀ ਸੰਸਕਿਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਸਾਡਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਵਰਤਮਾਨ ਪ੍ਰਬੰਧ , ਜੋ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਨਿਆਂ, ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਉੱਪਰ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਬਦਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।’’ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੱਧ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਸਾਡਾ ਮਤਲਬ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਘਾਤਕ ਖਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸਤਾ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਘ ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਬੰਧਨ ਤੋਂ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀ ਯੁੱਧਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਰਬਾਦੀ ਅਤੇ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕੇ। ’’

ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤਰੱਕੀ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1924 ਤੋਂ 1928 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੀ ਦਵਾਰਕਾ ਦਾਸ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਾਜ ਰਾਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਰਅਸਲ ‘‘ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਨਿਗਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ।’’ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਨ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ, ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ, ਆਇਰਲੈਂਡ, ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅੰਦੋਲਨ, ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ 1928 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਸਮਾਜਵਾਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਉਦੇਸ਼ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤਰੱਕੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫਾਂਸੀ ਉਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦੇ ਦਿਨ ਤੱਕ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। 

ਰੱਬ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ

ਰੱਬ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਬਾਰੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਸ਼ਬਦ ਆਖੇ ਬਗੈਰ ਇਹ ਭੂਮਿਕਾ ਅਧੂਰੀ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਹ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿੱਚੂ, ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਲੋਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚੰਦਰ ਸ਼ੇਖਰ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ੋਭਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਵਰਤਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। 

ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਾਸਤਿਕ ਆਖਦੇ ਹੋਏ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪੂਰਾ ਆਦਰ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ (ਧਰਮ-ਸ਼ਰਧਾ) ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਝ ਦੀ ਘਾਟ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ  ਆਪਣੀ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਕਰਨ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਲਾਲਚਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ, ਵਿਨਾਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿੱਕਲਣ, ਭੌਤਿਕ ਸੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੱਕ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜੁਟਾਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਿਵੇਕਹੀਣ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦਤਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜਦੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜੋਖ਼ਮ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਬਲੀਦਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਇਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਲੋੜ ਰਹੱਸਵਾਦ ਅਤੇ ਧਰਮ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵਧ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਜੋ ਬਨਾਵਟੀ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਦੀਆਂ  ਬੈਸਾਖੀਆਂ ਲਾਏ ਬਗੈਰ ਬੇਇਨਸਾਫੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਲਾਲਚਾਂ ਅਤੇ ਭਰੋਸਿਆਂ ਦੇ ਬਿਨਾ ਹੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਨਿੱਡਰ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ’ਤੇ  ਚੜ੍ਹ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲਿਆਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਇਸ ਲਈ ਲੜੇ ਕਿਉਕਿ ਲੜਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਕੇਸ ਦੀ ਅਪੀਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਲਾਹੌਰ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਹੋਇਆਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਉੱਪਰ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, ‘‘ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਣ ਉੱਤੇ ਤਿੱਖੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।’’ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸੂਤਰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ, ‘‘ਅਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਚਾਰ ਕਿਸੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦੇ ਦੋ ਲਾਜ਼ਮੀ ਗੁਣ ਹਨ।’’ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ, ‘‘ਜੋ ਆਦਮੀ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਗੱਲ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਸ ਉੱਪਰ ਬੇਭਰੋਸਗੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਇੱਕ ਖੂੰਜੇ ਵਿਚ ਝਾਕ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਰਕਪੂਰਵਕ ਸਮਝਣਾ ਹੋਵੇਗਾ।’’ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਿ੍ਰੜ੍ਹਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ‘‘ਨਿਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਖਤਰਨਾਕ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਦਿਮਾਗ ਕੁੰਠਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਪਿਛਾਂਹ-ਖਿੱਚੂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।’’ 

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ‘‘ਰੱਬ ਵਿਚੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜਬਰਦਸਤ ਭਰੋਸਾ ਅਤੇ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸੁਖਮਈ ਵੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।’’ ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ‘‘ਹਨੇਰੀ ਅਤੇ ਝੱਖੜ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿਣਾ ਕੋਈ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਨਹੀਂ।’’ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਸਹਾਰੇ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਨਾਉਟੀ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਦਿ੍ਰੜ੍ਹਤਾਪੂਰਵਕ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਆਖਦੇ ਸਨ,‘‘ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ।’’ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ‘‘ਜੋ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਕੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਅਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਰਦ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ।’’

ਰੱਬ, ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇਹ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਈ ਨਾ ਤਾਂ ਅਚਨਚੇਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਹਾਊਮੈ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ 1926 ਵਿਚ ਰੱਬ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ,‘‘1926 ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਬਾਰੇ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪਰਮ ਸੱਤਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਇੱਕਦਮ ਬੇਬੁਨਿਆਦ ਹੈ।’’ 

ਭਾਵਨਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਰਦੀ

ਉਹ ਜੁਲਾਈ 1930 ਦਾ ਆਖਰੀ ਐਤਵਾਰ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਬੋਸਟਨ ਜੇਲ੍ਹ ਆਏ ਸਨ। ਉਹ ਇਸ ਤਰਕ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਇਹ ਸੁਵਿਧਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦੂਜੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਚਾਓ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਫੈਸਲੇ ਵੱਲੀਂ ਮੁੜ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ  ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਸੀ। ਮਜ਼ਾਕ ਮਜ਼ਾਕ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਫੈਸਲੇ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗੇ, ਸਿਰਫ ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਫੈਸਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਰੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਉੱਪਰ ਲਟਕਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ। 

‘‘ਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਫੈਸਲਾ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਮੁਸਕਰਾਉਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। 

ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। 

‘‘ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਡਰ ਲਗਦਾ ਹੈ?’’ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਚੁੱਪ ਬਣੀ ਰਹੀ। 

ਸਾਡੀ ਚੁੱਪ ਉੱਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਬੋਲੇ,‘‘ਸਾਨੂੰ ਗਰਦਨ ਤੋਂ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੰਦੇ ’ਤੇ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲਟਕਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਮਰ ਨਾ ਜਾਈਏ। ਇਹ ਹੈ ਅਸਲੀਅਤ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ। ਫੇਰ ਇਸ ਵੱਲੋਂ ਅੱਖਾਂ ਕਿਉ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋ?’’

ਹੁਣ ਤੱਕ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਫੜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਸੀ। ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੁਸਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਚੀਖ ਕੇ ਬੋਲਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਦਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਸੀ। 

ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਵਕ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਦੇ ਰਹੇ, ‘‘ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਸਰਬ-ਉਚ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਪਤ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਸੋਚਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਉਹ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੁੱਲ ਹੈ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਰ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੇਰੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕੁਚਲ ਸਕਣਗੇ। ਬਿ੍ਰਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇੱਕ ਸਰਾਪ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਡਰਾਉਦੇ ਰਹਿਣਗੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਭੱਜਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮਜ਼ਬੂਰ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ।’’ 

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਪੂਰੇ ਲੋਰ ਵਿਚ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਵਾਸਤੇ ਅਸੀਂ ਭੁੱਲ ਗਏ ਕਿ ਜੋ ਆਦਮੀ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਡਾ ਸਹਿਯੋਗੀ ਹੈ। ਉਹ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ‘‘ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਪਹਿਲੂ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਉੱਜਲ ਹੈ। ਬਿ੍ਰਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮਰਿਆ ਹੋਇਆ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜਿਉਦੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਤਰਨਾਕ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਸਾਡੇ ਇਸ ਮਨੋਹਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਦਹੋਸ਼ ਕਰੂਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਦੀਵਾਨੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਦੀਵਾਨਾਪਣ ਹੀ ਬਿ੍ਰਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੱਕ ਪੁਚਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਦਿ੍ਰੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ। ਮੈਂ ਬੇਸਬਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦਿਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਸਰਬ-ੳੱੁਚ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੂਗਾ।’’ 

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਸੱਚ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਹਸ, ਬਲੀਦਾਨ, ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ‘‘ਇਨਕਲਾਬ-ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’’ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਸਮੁੱਚੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਯੁੱਧ-ਨਾਦ ਬਣ ਗਿਆ। (1930-32) ਵਿਚ ਲੋਕ ਇੱਕ ਹੋ ਕੇ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ । ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਕੋੜੇ ਅਤੇ ਡਾਂਗਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਟਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਤੋੜ ਨਹੀਂ ਸਕੀਆਂ। ਇਹੀ ਭਾਵਨਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਚੀ ਟੀਸੀ ’ਤੇ, ‘‘ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ’’ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਹੋਠਾਂ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਆਪਣੇ ਝੰਡਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਈ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਮੱਖਣ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੋਣ। ਪੂਰਾ ਦੇਸ਼ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਆਇਆ 1945-46 ਦਾ ਦੌਰ ਜਦੋਂ ਸੰਸਾਰ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਲੈਂਦੇ ਵੇਖਿਆ। ਮਜ਼ਦੂਰ, ਕਿਸਾਨ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਨੌਜਵਾਨ, ਜਲ ਸੈਨਾ, ਥਲ ਸੈਨਾ, ਵਾਯੂ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਪੁਲਸ ਤੱਕ ਸਭ ਆਖਰੀ ਹੱਲਾ ਬੋਲਣ ਲਈ ਵਿਆਕੁਲ ਸਨ। ਗੈਰ-ਸਰਗਰਮ ਵਿਰੋਧ ਦੀ ਥਾਂ ਸਰਗਰਮ ਜੁਆਬੀ ਹਮਲੇ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਸੀ। ਬਲੀਦਾਨ ਅਤੇ ਤਸੀਹਿਆਂ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਜੋ ਭਾਵਨਾ 1930-31 ਤੱਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਹ ਸਮੁੱਚੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰਸ਼ਾਟਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਜਕੜ ਲਿਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਠੀਕ ਹੀ ਤਾਂ ਆਖਿਆ ਸੀ,‘‘ਭਾਵਨਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਰਦੀ।’’ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਉਹ ਮਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। 

( ਲੰਮੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਅੰਸ਼)