ਦੇਸ ਰਾਜ ਕਾਲੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਤੇ ਅਸੀਂ

 

ਦੇਸ ਰਾਜ ਕਾਲੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਤੇ ਅਸੀਂ

‘‘ਇਹ ਦੇਸ ਰਾਜ ਕਾਲੀ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹੈ? ਇਹ ਕੀ ਲਿਖ ਰਿਹੈ? ਨਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜ਼ਬਤ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬੋਲਣ ਵਿਚ। ਇਹ ਅਨਾਰਕੀ (ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ) ਹੈ। ਏਦਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦੈ। ਮੈਂ ਇਹਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲਿਖਾਂਗਾ।’’ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਾਰ ਹੈ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਇੱਕੇ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਗਿਆਨਵਾਨ ਸੰਪਾਦਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ 11-12 ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ’ਤੇ ਕਹੇ। ਦੇਸ ਰਾਜ ਕਾਲੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਪਰ ਉਸਦੀ ਲਿਖਤ ਤੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੂਝਵਾਨ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਤੇ ਆਲੋਚਕ ਔਖੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ; ਔਖੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ; ਬਹੁਤਿਆਂ ਦਾ ਸਵੀਕਾਰ ਅਰਧ-ਸਵੀਕਾਰ ਹੁੰਦਾ; ਕਾਲੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਕੋਨਿਆਂ ਵਿਚ ਪਏ ਤੁਅੱਸਬਾਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਦੀ, ਝੰਜੋੜਦੀ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਿਰਉੱਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਤੇ ਕਾਲੀ, ਕਾਲੀ ੁਉੱਚੀ ਬੁਲੰਦ ਬੇਬਾਕ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਦਾ; ਕੁਝ ਉਸ ਦੇ ਤਰਕ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ, ਕੁਝ ਉਸ ਨਾਲ ਝਗੜਦੇ, ਕੁਝ ਚੁੱਪ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਕਾਲੀ ਦੇ ਬੋਲ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਤਾਜ਼ਗੀ, ਨਵਾਂ ਸੁਹਜ, ਉਤੇਜਨਾ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵੱਲ ਸੋਚਣ ਦੀ ਤਾਂਘ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੀ ਲਿਖਤ ਤੇ ਬੋਲ ਸਾਹਮਣੇ ਪਏ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਨਾ ਹੁੰਦੇ, ਉਹ ਉਸ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਨੂੰ ਤਾਰ-ਤਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਤੇ ਆਲੋਚਕ ਯਥਾਰਥ ਸਮਝਦੇ ਹਨ; ਉਸ ਦੀ ਲਿਖਤ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਅਵਚੇਚਨ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਫਰੋਲਦੀ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕਰਦੀ ਤੇ ਕਾਲੀ ਦਾ ਮਨ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਨੰਗ-ਮੁਨੰਗਾ, ਸੁੱਚਮ-ਸੁੱਚਾ ਤੇ ਸਜੱਗ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵੈਦ ਜਾਂ ਹਕੀਮ ਵਰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਨਸ਼ਤਰ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨਾਸੂੂਰ ਜਾਂ ਜ਼ਖਮ ਨੂੰ ਉਚੇੜ ਕੇ ਉਸ ’ਚੋਂ ਗੰਦਾ ਲਹੂ ਤੇ ਪਾਕ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।       

ਦੇਸ ਰਾਜ ਕਾਲੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ, ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਤ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਪਾਉਦਾ। ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ-ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ‘ਭੜੋਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਠਾਂ’ ਫਰੋਲਦਾ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਲਾਲ ਕੱਢ ਕੱਢ ਲਿਆਉਦਾ, ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਦਾ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਾਲਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਾ, ਸਵੈ ਦੀ ਜੈ ਜੈਕਾਰ ਕਰਦਾ। ਪਾਬਲੋ ਨੈਰੂਦਾ ਤੋਂ ਸ਼ਬਦ ਹੁਦਾਰੇ ਮੰਗ ਕੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪਾਣੀ ਵਰਗਾ ਸੀ, ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਤੇ ਤਰਲ; ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਤੇ ਤਰਸ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਪਰਦਾ ਰੱਖਦਾ।

ਸ਼ਾਇਦ ਕਾਲੀ ਦੇ ਇਹੀ ਗੁਣ-ਔਗਣ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਪਚਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਧੁਰਾ ਬਣ ਗਿਆ; ਉਸ ਦੇ ਹਮਾਇਤੀ ਵੀ ਸਨ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ। ਡਾ. ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ, ਨਿਰੂਪਮਾ ਦੱਤ, ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਹੰਸ, ਹਰੀਸ਼ ਪੁਰੀ ਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ, ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ, ਆਲੋਚਕਾਂ, ਚਿੰਤਕਾਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ, ਵਾਚਦੇ, ਸੁਲਾਹੁੰਦੇ, ਅਸਲਾਹੁੰਦੇ ਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਲਿਟਰੇਰੀ ਫੈਸਟੀਵਲਾਂ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ’ਚ ਜਾਂਦਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਨ ਦਿੰਦਾ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਰੇਡਿਓ, ਯੂ-ਟਿਊਬ ’ਤੇ ਬੋਲਦਾ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਯਾਰਾਂ-ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਨਮੂਦਾਰ ਹੁੰਦੇ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਉਲਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਸੁਰ ਉੱਚੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਪਰ ਉਹ ਸੁਰ ਨਿਵੇਕਲੀ ਹੁੰਦੀ। ਯਾਦਗਾਰੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾਵਲ ਲਿਖਦਿਆਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਅਵਚੇਤਨ ਦਾ ਲਿਖਣਹਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਨਾਵਲਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਔਖਾ ਹੈ। ਅਵਚੇਤਨ ਦੇ ਘੋੜੇ ਬੇਮੁਹਾਰ ਹੋ ਕੇ ਦੌੜਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਭਾਸ਼ਾ ਲੜਖੜਾਉਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਵਚੇਤਨ ਦਾ ਅਮੋੜ ਦਰਿਆ ਵਹਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ; ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਕਈ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ; ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਅਸੀਂ ਨਾ ਤਾਂ ਸਹਿਜ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਸੁੱਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਿਤਾਬ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਿਆ; ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਤੁਹਾਡਾ ਮਨ ਟਿਕਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉੱਖੜ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਕਾਲੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਘੁਣ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਲਿਖਦਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਦਲਿਤ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਤ ਵਜ਼ੀਰ ਸਿੰਘ, ਪੀਰੋ, ਗਿਆਨੀ ਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹੋਰ ਮੋਢੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰਦਾਸ ਰਾਮ ਆਲਮ, ਅਤਰਜੀਤ, ਪ੍ਰੇਮ ਗੋਰਖੀ, ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ, ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਿਲ ਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਤੱਕ ਦਲਿਤ ਸਾਹਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਾਲੀ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚਲੀ ਬੇਚੈਨੀ ਤੇ ਛਟਪਟਾਹਟ ਕਾਰਨ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਕੰਡਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਗਲਾਂ ਵਿਚ ਅਟਕ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚਲੀ ਕੜਵਾਹਟ ਆਜੋਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੁਖਾਂਤਮਈ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਰੁੱਧ ਵੱਡਾ ਉਲਾਂਭਾ ਹੈ; ਅਤੇ ਨਜ਼ਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਾਲੀ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ‘‘ਅਸਾਂ ਕੀਤਾ ਨਾਮਨਜੂਰ ਜੀੳੂਣਾ ਏਸ ਰੰਗ ਦਾ।’’

ਸੰਵਾਦ ਤੇ ਗੋਸ਼ਟੀ ਦਾ ਜੋਤੀਕਾਰ ਤੁਰ ਗਿਆ ਹੈ; ਬਹਿਸਣ, ਖਿਝਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖਰ੍ਹਵੀ ਕਾਂਟੇਦਾਰ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਤੇ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਉਹ ਬੇਲੀ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਹਫ਼ਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਟੈਲੀਫੋਨ ’ਤੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਮੈਂ ਹੁਣ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਾਂਗਾ।’’ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸੱਖਣ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿਣੀ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਖਾਲੀ ਪਈ ਥਾਂ ਨੇ ਭਾਂ ਭਾਂ ਕਰਨਾ ਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਧੂਹ ਪਾਉਣੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਤੇ ਯਾਦਾਂ ਨੇ ਦੋਸਤਾਂ ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਤੇਜਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਅਵਚੇਤਨ ਦੇ ਇਸ ਲਿਖਣਹਾਰ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਮਨ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਦੋਸਤ ਸਮੂਹ ਸੋਗਵਾਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਚੇਤੇ ਆਉਣਾ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਸਮਾਂ ਦੇਸ ਰਾਜ ਕਾਲੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਮਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

(ਪੰਜਾਬੀ ਟਿ੍ਬਿਊਨ 28 ਅਗਸਤ 2023 ’ਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)