(07) ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬਨਾਮ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ: ਇਤਿਹਾਸ ਜਵਾਬ ਮੰਗਦਾ ਹੈ

ਇਹ ਗੱਲ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਲੁਕੀ-ਛਿਪੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਹਾਨ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ, ਗਰੀਬ ਤੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ-ਲਹਿਰ ਸੀ। ਇਹ ਲਹਿਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਜਗੀਰੂ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਰਾਜ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮਲੀਆਮੇਟ ਕਰਨ  ਦੀ ਲਹਿਰ ਸੀ।
ਇਹੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਲੋਕ-ਧਰੋਹੀ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਵਿਰੋਧੀ ਵੋਟ-ਵਟੋਰੂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਬੀਅ ਨਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਡੀ-ਚੋਟੀ ਦਾ ਜੋਰ ਲਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਦਰਅਸਲ ਇਹਨਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣਾਨਾ ਰਿਸ਼ਤਾ, ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਹੀ ਨਸ਼ਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਾਰਟੀਆਂ ਚਾਹੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧੀ, ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜੱਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਜਗੀਰੂ ਤਾਕਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਤਰ ਹਨ।
ਸਮੇ ਸਮੇ ਇਹ ਤਾਕਤਾਂ ਪੂਰੀ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ ਗੋਲੇ ਦਾਗਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਤੋਂ ਧੁੰਦਲੀ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਖਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ 'ਚ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕਈ ਕਦਮ ਮੂਹਰੇ ਹੀ ਹਨ। ਆਓ ਆਪਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਮਹੂਰੀ ਅਤੇ ਜੁਲਮ ਖਿਲਾਫ ਜੂਝਣ ਦੇ ਦਮਗਜਿਆਂ ਦੀ ਫੂਕ ਕੱਢਣ ਲਈ ਦੋ-ਢਾਈ ਦਹਾਕੇ ਪਿਛਲੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ 'ਤੇ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ-
-ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਤੇ ਨਕਸਲੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰੜੇ ਹੱਥੀਂ ਨਿੱਬੜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਦੇ ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ ਸ. ਜਗਦੇਵ ਸਿੰਘ (ਤਲਵੰਡੀ) ਨੇ ਕੌਮੀ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਉਣ ਸਮੇਂ ਕਹੀ ਆਪਣੀ ਤਕਰੀਰ 'ਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨਕਸਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। (ਅਜੀਤ 13 ਅਗਸਤ, 1970)
—ਪੰਜਾਬ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਨੇ ਦੋ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਹੰਗਾਮੀ ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸ. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਨੂੰ ਨਕਸਲਬਾੜੀਆਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਨਿੱਬੜਨ ਲਈ ਪੂਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਨੇ ਸ.ਬਾਦਲ ਨੂੰ ਇਹ ਅਖਤਿਆਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਜਿਵੇਂ ਚਾਹੁਣ, ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ। (ਅਜੀਤ 13 ਅਗਸਤ , 1970)
ਅਸੀਂ ਸੰਖੇਪ ਲਿਖਤ ਕਾਰਨ ਬਰਨਾਲੇ-ਟੌਹੜੇ ਜਿਹੇ ਹੋਰ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਬਿਆਨ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦਬਾਉਣ 'ਚ ਇਹਨਾਂ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਕੋਈ ਘੱਟ ਖੂਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰੰਗੇ ਹੋਏ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ ਉਸ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਪੁਲਸ ਅਫਸਰੀ ਦੌਰਾਨ ਏਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਬੀਅ-ਨਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਪੁਲਸ ਜਬਰ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਝੁਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਕੀ ਹੋਰਨਾਂ ਵੋਟ-ਵਟੋਰੂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦਾ ਰੋਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ  ਸੀ? ਜਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਗਲਗੂਠਾ ਦੇਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜੇ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਆਓ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਨੇ ਫਿਰ ਪਲਟੀਏ।
—ਪੰਜਾਬ ਜਨ-ਸੰਘ (ਹੁਣ ਭਾਜਪਾ) ਦੇ ਉਪ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੱਭਰਵਾਲ ਨੇ ਨਕਸਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਬਾਰੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ,''ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ 'ਚ ਨਕਸਲੀਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ 'ਜੈਸੇ ਕੋ ਤੈਸਾ' ਦੀ ਨੀਤੀ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।'' (ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ 4 ਜੂਨ, 1971)
—ਜਨ-ਸੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਹੇਠ ਅੱਜ ਰੋਪੜ ਵਿਖੇ ਆਲ ਪਾਰਟੀ ਜਲਸਾ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਨ-ਸੰਘ, ਅਕਾਲੀ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਨਕਸਲਬਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦੇਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ( ਅਜੀਤ 11 ਅਪ੍ਰੈਲ 1970)
—ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਅੱਜ ਇੱਥੇ ਹੋਈ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਨਕਸਲਬਾੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਕਾਰਨ ਦੇਸ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਸਾਂਝੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਸਾਂਝੀ ਮੀਟਿੰੰਗ 'ਚ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਕਸਲਬਾੜੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਥਿਤ ਅਣਗਹਿਲੀ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਹ ਮੀਟਿੰਗ ਪ੍ਰਦੇਸ ਜਨ-ਸੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਲਦੇਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੇ ਇੱਥੇ ਸੱਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਸਰਬ ਸ਼੍ਰੀ ਪੰਡਤ ਮੋਹਨ ਲਾਲ (ਸੰਗਠਨ ਕਾਂਗਰਸ), ਬਲਰਾਮ ਜੀ ਦਾਸ ਟੰਡਨ, ਮਨਮੋਹਨ ਕਾਲੀਆ, ਲਾਲ ਚੰਦ ਸੱਭਰਵਾਲ (ਸਾਰੇ ਜਨਸੰਘ), ਡਾ. ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ) ਅਤੇ ਸ. ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ। (ਅਜੀਤ 29 ਅਗਸਤ 1970)
—ਸ੍ਰੀ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਬਾਜਪਾਈ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸਦੀ ਪਾਰਟੀ ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ (ਯਾਨੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਕਾਨੂੰਨ) ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਹੈ ਜੇ ਕਰ ਇਹ ਸਿਰਫ ਨਕਸਲੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ। (ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ ਇੰਡੀਆ 23 ਜੁਲਾਈ 1970)
ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਕਲੀ ਖੱਬੇ-ਸੱਜੇ 'ਕਮਿਊਨਿਸਟ' ਆਖ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਨਕਸਲੀ ਕਾਰਕੁਨਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਜਬਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕੋ ਰੱਸੇ ਕਿਉਂ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਇਹ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸੀ. ਪੀ.ਆਈ. ਤੇ ਮਾਰਕਸੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਈ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੜਕਵੇਂ ਜਬਰ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਪੁਲਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦਾ ਮਤਿਆਂ, ਬਿਆਨਾਂ ਅਤੇ ਵਫਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਏਨੀ ਕੁ ਗੱਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਵਜੋਂ ਬਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਪਹਿਲੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਕੇਰਲਾ ਵਿੱਚ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਜੁਲਮ ਦੇ ਸਭ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ। ਦੂਜੇ, ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਬੜੀ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਨਕਸਲਬਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ''ਸੀ.ਆਈ.ਏ. ਦੇ ਏਜੰਟ ਗਰਦਾਨ ਕੇ'' ਅਤੇ ''ਚੱਕਵੇਂ ਹੁੱਲੜਬਾਜ'' ਦੇ ਫਤਵੇ ਦੇ ਕੇ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜਬਰ ਲਈ ਆਧਾਰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ 'ਚ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡੀ। ਇਹਨਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਬਿਆਨ, ਇਹਨਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਜਾਬਰ ਤੇ ਖੂੰਨੀ ਖਸਲਤ ਨੂੰ ਬੇਪਰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਓ ਦੇਖੋ.-
—ਨਕਸਲੀ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਪੁਲਸ ਕਾਰਵਾਈ ਦੋਵੇਂ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਹਨ।-ਮਾਰਕਸੀ ਆਗੂ ਨੰਬੂਦਰੀਪਾਦ। (ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ ਇੰਡੀਆ 10 ਅਗਸਤ 1970)
—(ਇਹ ਲੋਕ ਐਨੇ ਭੋਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਹੀ ਨਿਪਟਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।—ਸੀ.ਪੀ.ਆਈ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਗੂ, ਕੇਰਲਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਛੂਤਾ ਮੈਨਨ ਦਾ 29 ਅਗਸਤ 76 ਨੂੰ ਸਦਨ 'ਚ ਦਿੱਤਾ ਬਿਆਨ।)
ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਇੰਦਰਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਹੈ ਉਸ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਭੁਲੇਖਾ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਉਤਲੇ ਸਾਰੇ ਆਗੂ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਬੀਅ-ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਰੇਆਮ ਤਿੰਘ ਤਿੰਘ ਕੇ ਬੋਲਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਫੇਰ ਵੀ ਇੱਕ ਅੱਧੀ ਮਿਸਾਲ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਰੋ।
—ਗਰਮ ਦਲੀਏ ਕਾਂਗਰਸੀ ਸ੍ਰੀ ਮੋਹਨ ਧਾਰੀਆ ਨੇ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਨਕਸਲਬਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਰਤੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਤੇ ਲੋਕ ਰਾਜ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਹੀਂ, ਲਈ ਭਾਰਤ 'ਚ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। (ਅਜੀਤ 10 ਅਗਸਤ 1970)
—ਮੈਂ ਸਦਨ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦੁਆਉਂਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਨਕਸਲੀਆਂ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਸਖਤੀ ਨਾਲ ਨਿਪਟਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।—ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ (ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ ਇੰਡੀਆ, 5 ਅਗਸਤ 1970 )
ਜੇਕਰ ਸਾਰੀਆਂ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਕਸਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦੇਣ ਲਈ ਘਿਓ ਖਿਚੜੀ ਹੋਈਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸ਼ਵਨੀ ਕੁਮਾਰ ਜਿਹਾ ਆਈ. ਜੀ. ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਦੱਧਾਹੂਰ 'ਚ ਆਪਣੇ ਹੇਠਲੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਹੁਕਮ ਦੇ ਕੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਧਜੀਆਂ ਉਡਾਵੇ,''ਪਿੰਡ ਫੂਕ ਦਿਓ, ਫਸਲਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿਓ, ਡੰਗਰ ਪਸ਼ੂ ਖੋਹਲ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿਓ, ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿਓ-ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਮਝਾਂਗਾ ਕਿ ਤਫਤੀਸ਼ ਠੀਕ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।'' (1ਅਕਤੂਬਰ 1971, ਦੱਧਾਹੂਰ)
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹਨਾਂ ਪੰਨਿਆਂ 'ਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਸਦਾ ਰੌਸ਼ਨ ਰਹੇਗਾ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਤੇ ਕਾਤਲਾਂ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਕਾਲੇ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਦਰਜ ਰਹੇਗਾ। ਇਤਿਹਾਸ ਲੋਕ ਸੱਥਾਂ ਵਿਚ ਜਵਾਬ ਮੰਗਦਾ ਰਹੇਗਾ ਅਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਅਤੇ ਹਿਸਾਬ ਦੇਣਾ ਪਵੇਗਾ।
 ***