ਘਚੋਲੇ ਦੀ ਗੇਂਦ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ “ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ” ਦਾ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’

 

 ਘਚੋਲੇ ਦੀ ਗੇਂਦ

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ
ਅਤੇ “ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ” ਦਾ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’

ਜਸਪਾਲ ਜੱਸੀ

ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਦੇ ਅਗਸਤ ਅੰਕ ’ਚ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਇਸ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਸੁਖਵਿੰਦਰ ਦਾ ਲੇਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ “ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ: ਇੱਕ ਅਲੋਚਨਾਤਮਕ ਮੁਲੰਕਣ”। ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ’ਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ “ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ” ਨੂੰ ਨਸ਼ਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ “ਮੁਲੰਕਣ” ਸਾਹਿਤ ਵੱਲ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਰਵੱਈਏ ਬਾਰੇ ਗਲਤ ਸੰਕੇਤ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਧਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਧਾਰਾ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿੱਥ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਲੰਮੇ ਚਿਰ ਤੋਂ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਮੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਮਾਤੀ ਲਹਿਰ ਦਰਮਿਆਨ ਸਾਂਝ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਜਨਤਕ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲੇ ਹਨ। ਜੁਝਾਰ ਜਨਤਾ ਅੰਦਰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਅਪਣੱਤ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਧੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਲੋਕ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀ ਹਕੀਕੀ ਕਦਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਬਾਰੇ ਚੰਗੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲੇ ਹਨ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੰਗੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮੱਧਮ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤਕ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅੰਦਰ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਰਵਈਏ ਬਾਰੇ ਸ਼ਿਕਵਿਆਂ, ਭੁਲੇਖਿਆਂ ਅਤੇ ਤੌਖਲਿਆਂ ਸਬੰਧੀ ਬੇਫਿਕਰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇੰਨਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਲਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਜਾਪ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਣਸੁਖਾਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਵਟੀ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪਹਿਨਣ 'ਚ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਹੋਰਨਾ ਤੋਂ ਵੀ ਇਹੋ ਉਮੀਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਘਚੋਲਾ

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਘਚੋਲਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਹੀ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ। ਅਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਭੰਬਲਭੂਸਾ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਹੀ ਨਕਸ਼ ਵਿਗੜ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਹਵਾਲਾ ਹੀ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

“ਧੁਖਦਾ ਜੰਗਲ” ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ

ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਸ਼ੁੱਧ ਅਟਕਲ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਕਥਨ ਹੈ :

“ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ’ਚ ਭਾਕਪਾ (ਮਾਓਵਾਦੀ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ’ਚ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੋਵੇ।”

ਪਰ ਅਟਕਲ ਤੁਰਤ ਪੈਰ ਹੀ “ਜਾਪਦਾ ਹੈ “ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਪੱਕਾ ਨਿਰਣਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਗੱਜ ਵੱਜਕੇ ਸੁਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਅਦਿਵਾਸੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਭਾਂਬੜ ਬਣਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਦਿਵਾਸੀ ਬਗਾਵਤ ਦੇ “ਧੁਖਦੇ ਜੰਗਲ” 'ਤੇ “ਘਨਘੋਰ ਘਟਾਵਾਂ “ਦੀ ਵਾਛੜ ਕਰਕੇ “ਮਹਿਲਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ” ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਧੁਖਦਾ ਜੰਗਲ” ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਮੇਤ ਕਾਫੀ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਆਦਿਵਾਸੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਤਾਂ ਪਿਛਾਖੜੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਦੇ ਦਿਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੰਢਾਏ ਸੰਤਾਪ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ਘਟਨਾ ਕਰਮ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ “ਜਹਾਨ” ਹੀ ਵਾਕਫ਼ ਹੈ! ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ, ਸੁਚੇਤ ਪਾਠਕ-ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਇਸ ਘਟਨਾਕਰਮ ਦੇ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਨਕਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੱਜਰੇ ਕਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਸੀਂਵਿਆਂ 'ਚ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਦੀ ਥਾਹ ਰੱਖਦੇ ਹਰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਮਨ-ਮਸਤਕ ਦਾ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਸਪਸ਼ਟ ਸੈਨਤਾਂ ਨਾਲ ਤੁਰਤ ਪੈਰ ਸਜਿੰਦ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਚ ਕੇਂਦਰੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਜਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ :

“ਇਸ ਮਨਚਾਹੀ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਜਦ ਤੂੰ ਖੇਲ੍ਹ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ

ਦਹਿਸ਼ਤ ਤਾਈਂ ਸਾਰੇ ਜੰਗਲ ਦੇ ਸਿਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ

ਅੱਧੇ ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਅੱਧੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜਾ ਦਿੱਤਾ

ਫਿਰ ਤੋਪਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਜੰਗਲ ਦੇ ਵੱਲ ਭੁਆ ਦਿੱਤਾ”

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਅੱਗੇ ਡੰਡੌਤ ਵੱਲ ਅਲੰਕਾਰਕ ਸੰਕੇਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਪਸ਼ਟ ਹਨ:

“ਉਹ ਜੋ ਇਸ ਜੰਗਲ ਦੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਕਹਾਉਂਦੇ ਸਨ

ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਰਸਤੇ ਨੂੰ ਬਦਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ

ਡਰਦੇ ਸਨ ਬੇਚਾਰੇ ਡਰਦੇ ਹੱਥ ਨਾ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ

ਉਹ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਨਿਰਭੈਤਾ ਦੇ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਸਨ”

ਪਿਛਾਖੜੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੇ ਸਰਬੱਉਚ ਰਹਿਬਰ ਵਜੋਂ ਉਭਰੇ ‘ਸੰਤ’ ਦੇ ਦਬਦਬੇ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ 'ਚ ਕੇਂਦਰੀ ਕਾਂਗਰਸੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਤ ਪਨਾਹੀ 'ਤੇ ਧਰੀ ਉਂਗਲ ਵੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਸਾਫ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ:

“ਇਓਂ ਤੂੰ ਆਪੇ ਹੀ ਉਸ ਰਾਹ ਨੂੰ ਪੀਰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ

ਤੂੰ ਕਿਓਂ ਗੁੱਸੇ ਹੁਣ ਜਦ ਓਹੀ ਪੀਰ ਧਿਆਵਾਂ ਮੈਂ”

ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਖੁਦ ਉਭਾਰੀ ਪਿਛਾਖ਼ੜੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖਤਰੇ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਫਿਰਕੂ ਰੰਗਤ ਵਾਲੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਕੌਮਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਸੰਦ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕਾਂਗਰਸੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ਚਿਤਰੀ ਗਈ ਹੈ :

“ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਜੰਗਲ ਦੀ ਗੱਲ ਉਲਝਾਉਣ ’ਚ ਫਾਇਦਾ ਸੀ

ਜੰਗਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੰਡੇ ਹੋਰ ਉਗਾਉਣ ’ਚ ਫਾਇਦਾ ਸੀ

ਇਸ ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਹੋਰ ਬਣਾਉਣ ’ਚ ਫਾਇਦਾ ਸੀ

ਤੇ ਫਿਰ ਉੱਚੇ ਚੜ੍ਹਕੇ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ’ਚ ਫਾਇਦਾ ਸੀ

ਦੇਖੋ! ਦੇਖੋ!! ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਵਣ ਦਿਖਲਾਵਾਂ ਮੈਂ”

ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਮਸਲਾ, ਇਸ ਮਸਲੇ 'ਤੇ ਗੈਰ ਉਪਜਾਊ ਗੱਲਬਾਤ, ਅਦਾਲਤੀ ਹੱਲ ਬਾਰੇ ਰੱਵਈਏ ਦਾ ਪੱਖ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਹਾਲਤ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਇਸ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਸਮੋਇਆ ਪੈਰ ਪੈਰ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਚਿੱਟੀ ਧੁੱਪ ਵਾਂਗ ਚਮਕਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਟਪਲੇ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਸੰਜੀਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਘਾਟ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਇਹ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਅਤੇ ਸੁਆਗਤਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਹੋਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਵੱਧ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਖੁਦ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਣਦੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਘੋਖ ਨੇ ਹੋਣਾ ਸੀ।

ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਵਾਜਬ ਤਸੱਲੀ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਵਾਂਝਿਆਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਤਾਂ ਵੀ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਲਈ ਆਪਾ-ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਦੀ ਉਡਾਰੀ ਇੰਨੀ ਉੱਚੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮੁੱਦੇ ਬਾਰੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਲੋੜੀਂਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣੋਂ ਹਟ ਜਾਵੇ।

ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਵਿਗੋਚੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਸਰਸਰੀ ਅਤੇ ਚਲੰਤ ਰਵੱਈਆ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ’ਚ ਅਸਾਧਾਰਨ ਅੜਿੱਕਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰਕ ਸਿਰਲੇਖ “ਧੁਖਦਾ ਜੰਗਲ” ਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਰਥ ਕੱਢ ਬਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨ ਦੀ ਉਡਾਰੀ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਕੇ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ‘ਦਵੰਦਵਾਦੀ’ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਸਤਰ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ! ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਵੀ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ‘ਖਲਨਾਇਕ’ 'ਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਕੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੇ ਕਟਹਿਰੇ ’ਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ! “ਘਨਘੋਰ ਘਟਾਵਾਂ” ਅਲੰਕਾਰ ਉਸ ਖਿਲਾਫ ਨਜਾਇਜ਼ ਅਸਲੇ ਵਰਗਾ ਸਬੂਤ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ!!

ਇਥੇ “ਧੁਖਦੇ ਜੰਗਲ” ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਹਾਲਤ ਦੇ ਯਥਾਰਥਕ ਚਿਤਰਨ ਸਬੰਧੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਖੂਬੀਆਂ/ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਸਾਡਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਘਚੋਲਾ ਤਾਂ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਸਲ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਪਿਆ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੇ ਲੱਖਣ ਅਤੇ ਅਸਲ ਵਿਸ਼ੇ ਦਰਮਿਆਨ ਜ਼ਮੀਨ-ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਪਾੜਾ ਹੈ।

ਵਿਅੰਗ-ਚਿਤਰ ਦੀ ਝਕਾਨੀ!

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਤੱਤ ਅਤੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਚਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਅਸੁਭਾਵਿਕ ਪਾੜਾ ਉਸਦੀ ਆਮ ਸੱਮਸਿਆ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ “ਘਰਰ ਘਰਰ” ਦੇ ਮਾਮਲੇ ’ਚ ਵਿਅੰਗ ਉਸਨੂੰ ਝਕਾਨੀ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ! ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਬੁਰਜੂਆ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਚਿਤਰ ਵਿਅੰਗ-ਸ਼ੈਲੀ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਮਹੀਣ, ਮੌਲਿਕਤਾ ਤੋਂ ਸੱਖਣੀ, ਸਵੈ-ਭਰਮ ’ਚ ਗਰੱਸੀ, ਸਵੈ-ਕੇਂਦਰਤ, ਬੁਜ਼ਦਿਲ, ਉਲਝੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਅਖੌਤੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਨੂੰ ਖੂਬਸੂਰਤ, ਤਿੱਖੇ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਕਟਾਖਸ਼ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਘੇਰੇ ’ਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਕਬੂਲ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਹਰਮਿੰਦਰ ਪੁਰੇਵਾਲ ਨੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, “ਪਾਤਰ ਨੇ ਬੁਰਜੂਆ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਫ ’ਚ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।” ਇਹ ਹੈ, ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਉਹ ਸੁਨੇਹਾ ਜੋ 70ਵਿਆਂ 'ਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨਾ ਵੱਲੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਲਈ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਿਅੰਗ ਭੁਚੱਕਾ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪਾਤਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਨਿੱਜੀ ਇਕਬਾਲਨਾਮਾ ਫਰਜ਼ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਓਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਵਿਅੰਗ-ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਲਈ ਐਨ ਆਪਣੇ ਉਲਟ 'ਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ! ਪਾਤਰ ਦੇ “ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਧੁੰਦਲਕੇ” ਅਤੇ “ਭੰਬਲਭੂਸੇ” ਦਾ ਸਿੱਕੇਬੰਦ ਸਬੂਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ!!

ਉਹ ਹਵਾਲਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਮੇਰੇ ’ਚੋਂ ਨਹਿਰੂ ਵੀ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, ਮਾਓ ਵੀ

ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵੀ ਬੋਲਦਾ ਹੈ, ਕਾਮੂ ਵੀ

ਵਾਇਸ ਆਫ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਵੀ, ਬੀ. ਬੀ. ਸੀ. ਵੀ

ਮੇਰੇ ’ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬੋਲਦਾ ਹੈ।”

ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਤਰ ਹੈ, “ਮੈ ਅੱਠ ਬੈਂਡ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ”। ਇਹ ਸਤਰ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਸੁਰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਪੱਖੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਪਰ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਇਸ ਸਤਰ ਨੂੰ ਫਾਲਤੂ ਚੀਜ਼ ਸਮਝ ਕੇ ਲਾਂਭੇ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਅਹਿਮ ਸਤਰ ਤੋਂ ਵੀ ਧਿਆਨ ਹਟਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ :

“ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ, ਤਾਂ ਬੱਸ ਮੈਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ”

ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਤਰਾਂ ਮਿਲਕੇ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਦੀ ਆਪੇ ਤੋਂ ਪਰਾਈ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਮਸਨੂਈ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਆਪਣੇ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਦੀ ਦੁਨੀਆ 'ਚੋਂ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦੇ ਗਲਤ ਅਰਥ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ :

“ਪਾਤਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ’ਚੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾਖੜੀ ਆਗੂ ਨਹਿਰੂ ਵੀ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦਾ ਮਹਾਨ ਰਹਿਬਰ ਮਾਓ ਵੀ। ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਪਾਤਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵੀ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਂਦਵਾਦੀ (ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ, ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ) ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਕਾਮੂ ਵੀ ਅਤੇ ਉਸ ’ਚੋਂ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਦੇ ਧੂਤੂ ਵਾਇਸ ਆਫ਼ ਅਮੈਰਿਕਾ ਅਤੇ ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਵੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।” (ਜ਼ੋਰ ਸਾਡਾ)

ਇਸ ਭਟਕੀ ਹੋਈ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਫਤਵਾ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ:

“ਨਹਿਰੂ, ਕਾਮੂ, ਵਾਇਸ ਆਫ਼ ਅਮੈਰਿਕਾ, ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਵਰਤਮਾਨ ਲੁੱਟ ਜਬਰ ’ਤੇ ਟਿਕੇ ਬੁਰਜੂਆ ਸਿਆਸੀ-ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਲਾਮਤੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦਕਿ ਮਾਓ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਮੁੱਢੋਂ ਉਖਾੜ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਹੱਥੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਲੁੱਟ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਉਪਰੋਕਤ ਸਤਰਾਂ ’ਚ ਇੱਕ ਗਲਤ ਬਿਆਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ’ਚੋਂ ਮਾਓ ਵੀ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਉਸ ’ਚ ਮਾਓ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁੱਝ (ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਤੱਤ ’ਚ ਇੱਕ ਹੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ) ਬੋਲਦਾ ਹੈ।”

ਇਓਂ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਔਝੜ ਸ਼ਾਇਰ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਕਚਹਿਰੀ ਦਾ ਇਕਬਾਲ ਬਣਾਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। “ਪਿਛਾਖੜੀ” ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਤਰਜਮਾਨ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਦਾ “ਧੂਤੂ” ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਇਕਬਾਲੀਆ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਉਸਦੇ ਗਲੇ 'ਚ ਲਟਕਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਾਓ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਣ ਦਾ ਝੂਠਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਵੀ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਪਾਤਰ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਇਕਬਾਲਨਾਮੇ ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਦੀ। ਖੋਖਲੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਬਾਰੇ ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਨਸ਼ਤਰ ਇੰਨੀ ਤਿੱਖੀ ਹੈ ਕਿ ਭੁਲੇਖੇ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦੀ :

“ਮੈਂ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਤੋਤਲੀ ਤਲੀ ’ਤੇ

ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਦੀ ਰੇਖਾ ਹਾਂ

ਮੈਂ ਮੋਈ ਔਰਤ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਹੱਸਦੀ

ਆਵਾਜ਼ ਹਾਂ:

ਆਪਾਂ ਹੁਣ ਕੱਲ੍ਹ ਮਿਲਾਂਗੇ”

ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅੰਗ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪਾਤਰ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਕਬੂਲਨਾਮਾ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਸਵੈ-ਨਿੰਦਾ ਦੀ ਕੁੱਢਰ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਆਮ ਸੂਝ-ਬੂਝ (common-sense) ਵੀ ਪਾਤਰ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਤਸੱਵਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦੀ ਹੈ।

 

ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਮੈਂ-ਅਸੀਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ

ਟਪਲਾ ਦਰ ਟਪਲਾ ਦੀ ਡੰਡੀ ਵਗਿਆ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੇਅਰ 'ਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਪੜਨਾਂਵ “ਮੈਂ” ਸਬੰਧੀ ਘੁਮੰਣ ਘੇਰੀ 'ਚ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਓਹ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ “ਮੈਂ” ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਨਾਇਕ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਇਸ “ਮੈਂ” ਨੂੰ ਮੱਲੋਮੱਲੀ “ਲੋਕਾਂ” ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਉਹ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ “ਭੀੜ” ਸਮਝਕੇ ਛੁਟਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ!

ਆਓ, ਅੱਗੇ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਤਰ ਦੇ ਇਸ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ੇਅਰ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ’ਤੇ ਝਾਤ ਪਾਈਏ:

“ਮੈਂ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਦਾ,

ਮੈਂ ਤੁਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰਾਹ ਬਣਦੇ,

ਯੁੱਗਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਆਉਂਦੇ,

ਇਸੇ ਸੱਚ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਦੇ।”

ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਇਸ ਸ਼ੇਅਰ ਨੂੰ “ਨਿੱਕ-ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ” ਦੀ ਝਲਕ ਕਰਾਰ ਦੇ ਕੇ ਅੱਗੋਂ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਾ ਹੈ :

“ਇੱਥੇ ਪਾਤਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰ ਪਰਨੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਸਮਝ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ, ਨਾਇਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਾਇਕ, ਮਹਾਨ ਆਗੂ, ਰਹਿਬਰ ਮੋੜਵੇਂ ਰੂਪ ’ਚ ਲੋਕ ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰੇ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਲੋਕ ਹੀ ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਾਤਰ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੈ, ਲੋਕ ਭੀੜ ਹਨ, ਜੋ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਮਗਰ ਤੁਰ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।”

ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਉਪਰੋਕਤ ਰਟਣ ਮੰਤਰ ਜਿੰਨਾਂ ਸਹੀ ਹੈ, ਓਨਾ ਹੀ ਗਲਤ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਸਹੀ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਕੀਤਾ ਢੁਕਾਅ ਹੈ। ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹਵਾਲਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ “ਭੀੜ” ਸਮਝਣ ਦੇ ਰਵੱਈਏ ਦਾ ਉੱਕਾ ਹੀ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਜੇ ਇਹ ਨਾਇਕਮੁਖੀ ਸਤਰਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਰੋਲ ਨੂੰ ਉਚਿਆਉਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੀ ਬਣਨੀਆਂ ਸਨ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ “ਭੀੜ” ਸਮਝਣ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਇਥੇ ਇਹ ਮਾਮਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ “ਮੈਂ” ਦੇ ਅਰਥ “ਵਿਅਕਤੀ” ਜਾਂ “ਨਾਇਕ” ਨਹੀਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਸ਼ਬਦ -“ਮੈਂ”- ਸਮੂਹਕ ਮਨੁੱਖੀ ਗੌਰਵ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। (ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਖੁਦ ਵੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਮੀਡੀਆ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਅਰਥ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤੇ ਸਨ।)

“ਮੈਂ” ਦੀ ਸਮੂਹਕ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਅਜਿਹੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ “ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ” ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕੋਈ ਟਕਰਾਅ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਖਾਹ-ਮ-ਖਾਹ ਹੀ ਲੱਗੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗਜ਼ਲਾਂ ’ਚ ਵੀ “ਮੈਂ” ਦੀ ਸਮੂਹਕ ਅਰਥਾਂ 'ਚ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਬਾਰੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ 'ਚ ਵੀ “ਮੈਂ” ਮਜ਼ਲੂਮ ਲੋਕਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਕੇ ਆਇਆ ਹੈ:

“ਮੈਂ ਜਾਗਿਆ ਹਾਂ ਬੜੀ ਦੇਰੀ ਨਾਲ

ਮੇਰੀ ਟੁੱਟੀ ਹੈ ਨੀਂਦ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਨਾਲ

ਮੇਰੇ ਸੁੱਤਿਆਂ ਸੁੱਤਿਆਂ ਤੁਰ ਗਿਆ ਏ

ਮੇਰਾ ਕੀ ਕੁਝ ਗਫਲਤ ਮੇਰੀ ਨਾਲ”

ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੱਲੋਂ “ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ” ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ-ਕੇਂਦਰਤ ਜਾਂ ਨਾਇਕ-ਮੁਖੀ ਜਜ਼ਬਿਆਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਚਿਤਾਵਨੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ:

“ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਾਦਾਂ ਤੇ ਬਿੰਦਾਂ ਦਾ ਮਿਲਣ-ਬਿੰਦੂ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਕੀ ਹਾਂ

ਜੇ ਮੈਂ ਆਖਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ ਹਾਂ ਕਥਨ ਮੇਰੇ ਗੁਨਾਹ ਬਣਦੇ”

……

“ਅਚਨਚੇਤੀ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ’ਚੋਂ ਚਸ਼ਮਾ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ

ਇਹ ਦਾਅਵੇਦਾਰ, ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਐਵੇਂ ਖਾਹਮਖਾਹ ਬਣਦੇ “

……

“ਇਹ ਤੁਰਦਾ ਕੌਣ ਹੈ, ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ ਤੇ ਕੌਣ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ

ਇਹ ਸੋਚਾਂ ਦਾ ਸਫਰ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਸੀਨੇ ਹੀ ਰਾਹ ਬਣਦੇ”

……

“ਕਦੀ ਦਰਿਆ ਇਕੱਲਾ ਤੈਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਦਿਸ਼ਾ ਆਪਣੀ

ਜ਼ਮੀਂ ਦੀ ਢਾਲ, ਜਲ ਦਾ ਵੇਗ ਹੀ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਾਹ ਬਣਦੇ”

……

“ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਲੋਚਿਆ ਬਣਨਾ, ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਪਾਤਰ

ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਐਵੇਂ, ਔਹ ਬਣਦੇ ਜਾਂ ਆਹ ਬਣਦੇ”

ਗਜ਼ਲ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਅਤੇ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ੇਅਰ (“ਮੈਂ ਤੁਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰਾਹ ਬਣਦੇ”) ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਕੂਚ ਅੰਦਰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸੁਚੇਤ ਰੋਲ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰਨਾ ਸ਼ੇਅਰਾਂ 'ਚ ਇਸ ਕੂਚ ਲਈ ਮੁਆਫ਼ਕ ਬਾਹਰਮੁਖੀ-ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਹਾਲਤਾਂ (“ਜ਼ਮੀਂ ਦੀ ਢਾਲ, ਜਲ ਦਾ ਵੇਗ…”) ਦੀ ਅਲੰਕਾਰਕ ਤਰਜਮਾਨੀ ਹੈ।

ਪਾਤਰ ਖਿਲਾਫ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ “ਭੀੜ” ਸਮਝਣ ਦੇ ਨਿਰਅਧਾਰ ਦੋਸ਼ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਖੰਡਨ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਬਾਰੇ ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਹਨ:

“ਨਹੀਂ ਇਹ ਭੀੜ ਨਹੀਂ ਕੋਈ,

ਇਹ ਰੂਹਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਹੈ

ਇਹ ਤੁਰਦੇ ਵਾਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਰਥ ਨੇ

ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪੰਗਤ ਹੈ “

……

“ਇਹ ਮੈਂ ਨੂੰ ਛੋੜ ਆਪਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਕੋਈ”

ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕੁੱਲ ਮਿਲਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ’ਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ ਸੀ:

“ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੁਲੰਦੀ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਬਣਾਏ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਦਾ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਰਾਹ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਵਰ ਮੇਚਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ ਕਦਮ ਤਾਲ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਦੁਵੱਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ’ਚ ਤੁਰਦਾ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਸੂਹੇ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।” (ਪਿੰਜਰੇ ਤੋਂ ਪਰਵਾਜ਼ ਵੱਲ, ਸਫ਼ਾ-6)

ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ 'ਚ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਠੋਸ ਮਿਸਾਲਾਂ ਨਾਲ ਕੜੀ-ਜੋੜ ਕਰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕੂਚ ਦੇ ਯੁਗ-ਬਦਲੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਯਕੀਨ ਦੀ ਆਹਟ ਹੈ। ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਇਹ ਨਿਰੰਤਰ ਕੂਚ ਆਪਣੇ ਵੇਲਾ ਵਿਹਾ ਚੁੱਕੇ ਖੜੋਤ ਮੁਖੀ ਲਿਬਾਸ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਕਰਕੇ ਨਵੀਂ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਰਨਹਾਰ ਅਤੇ ਵਿਗਸਣਹਾਰ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ।” (ਹਵਾਲਾ ਉਹੀ)

ਗੌਰ ਫਿਕਰ ਦਾ ਮਾਮਲਾ

ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਚ ਇਹ ਗੌਰ-ਫਿਕਰ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਾਚਣ ਅਤੇ ਸਿੱਟੇ ਕੱਢਣ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਤਰੀਕਾਕਾਰ ਅੰਦਰ ਵੱਡੇ ਖਤਰੇ ਸਮੋਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਨਾਇਕ-ਚਿਤਰਨ ਅਤੇ ਨਾਇਕ-ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਰਲਗੱਡ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸੰਕਲਪਕ ਘਚੋਲੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਵੀ ਗਲਤ ਅਰਥ ਕੱਢੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ:

“ਚਿੜੀਓਂ ਸੇ ਮੈਂ ਬਾਜ਼ ਤੁੜਾਊਂ

ਤਬੀ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨਾਮ ਕਹਾਊਂ”

ਅਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦਾ “ਦਵੰਦਾਤਮਕ” ਸਬੰਧ ਉੱਕਾ ਹੀ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ :

“ਇਨ ਹੀ ਕੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸੇ ਸਜੇ ਹਮ ਹੈਂ

ਨਹੀਂ ਮੋ ਸੇ ਗਰੀਬ ਕਰੋਰ ਪੜੇ”

ਹੋਰ ਕਲੇਜੇ ਲੱਗੇ!

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਕੱਚੀ ਨਿਸ਼ਾਨੇਬਾਜ਼ੀ ਪਾਤਰ ਦੀ ਇਹ ਸਤਰ ਯਾਦ ਕਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ :

“ਮੇਰੇ ਲਈ ਜੋ ਤੀਰ ਬਣੇ ਸਨ

ਓਹ ਹੋਰ ਕਲੇਜੇ ਲੱਗੇ”

ਉਸਦੇ ਫਤਵਿਆਂ ਦੇ ਔਝੜੇ ਪਏ ਤਿੱਖੇ “ਤੀਰ” ਸਿਰਫ ਸੂਰਜੀਤ ਪਾਤਰ 'ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵਰ੍ਹਦੇ। ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਸਿਰਜੀ ਗਈ ਪਹਿਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਣਕਿਹਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਦੌਰ ਨਾਇਕ-ਮੁਖੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਦਾ ਹੀ ਦੌਰ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖੱਬੂ ਮਾਅਰਕੇਬਾਜ਼ ਗੁਰੀਲਾ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਉਹਨਾਂ ਵੇਲਿਆਂ 'ਚ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸ੍ਰੋਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੌਰ 'ਚ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ “ਮਾਨਸਿਕਤਾ” ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੁਹਿਰਦ ਸਵੈ-ਪੜਚੋਲੀਆ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਜੁਝਾਰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਨਾਇਕ-ਮੁਖੀ ਸੁਰ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਘੜਵਾਂ ਨਮੂਨਾ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ:

“ਅਸੀਂ ਜੰਮਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਅਸੀਂ ਲੜਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਬਹਿ ਕੇ ਹੇਮਕੁੰਟ ’ਤੇ

ਭਗਤੀ ਕਰਨੀ ਸੀ

…….

ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਚੱਲ ਬਈ ਸੰਤ (ਸੰਧੂ)

ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਚੱਲੀਏ

ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਵਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਅਹਿ ਲਓ ਸਾਡਾ ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ

ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਕਟਾਰ ਦੇ ਦੇਵੋ”

                                        (ਪਾਸ਼)

ਪਰ ਨਾਇਕ-ਮੁਖੀ ਕਵਿਤਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਜੁਝਾਰ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਉਸਾਰੂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸੱਜਰੇ ਨਕਸ਼ ਦਿੱਤੇ। ਕਸਾਈ ਰਾਜ ਦੇ ਜਬਰ ਨਾਲ ਡੰਗੇ ਵਿਅਕਤੀ-ਮਨ ਦੇ ਰੋਹ ਦਾ ਇਸ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਉਸਾਰੂ ਆਪਾ-ਚਿਤਰਨ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਚਿਤਰਨ ਉਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦੀ ਬੇਚੈਨ ਜੁਝਾਰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਦਾ ਅਮਰ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੋ ਨਿੱਬੜਿਆ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਲਮ ਵੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਉਸਾਰੂ ਨਾਇਕ-ਮੁਖੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਬਣੀ:

“ਪਰ ਜਦ ਕਦੀ ਅਚਾਨਕ

ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਨਾਲੀ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ

ਪੜ੍ਹਨ ਗਿਆਂ ਦੀ ਛਾਤੀ ’ਤੇ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਜਾਂ ਡੂੰਘੇ ਬੀਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸ਼ੱਰੇ

ਜਾਂ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਐਸਾ ਸਬਕ

ਕਿ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਵੀ ਨਾ ਸਕਣ

ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ

ਜੰਗਲ 'ਚ ਛੁਪੇ ਗੁਰੀਲੇ ਨੂੰ ਕਹਾਂ:

 

ਅਹਿ ਲੈ ਮੇਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ

ਬਾਲ ਕੇ ਅੱਗ ਸੇਕ ਲੈ

 

ਉਸ ਪਲ ਉਸਦੀ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਨਾਲੀ 'ਚੋਂ

ਨਿਕਲਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ

ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸ਼ਿਅਰ ਵਾਂਗ

ਮੁੜ ਮੁੜ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਏ

 

ਹਿੰਸਾ ਵੀ ਏਨੀ ਕਾਵਿਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ

ਮੈਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋਚਿਆ”

 

ਇਉਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਨਾਇਕਮੁਖੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਵੀ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਮਾਮਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦੌਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਵੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਉੱਘੜਵੀਆਂ ਝਲਕਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ :

“ਮੈਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਬਾਨੀ

ਮੈਂ ਹਰਕਤ, ਮੈਂ ਸੱਤਾ, ਮੈਂ ਚੇਤਨ ਜੁਆਨੀ”

(ਬਾਵਾ ਬਲਵੰਤ )

……………..

“ਮੈਂ ਸੰਤ ਵੀ ਹਾਂ ਤੇ ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ”

(ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ)

 ……………..

“ਮੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ’ਚ ਤੇਸਾ

ਮੇਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ’ਚ ਬਿਜਲੀ

ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਰਿਹਾ ਫਰਹਾਦ ਹਾਂ”

(ਅਜਾਇਬ ਚਿੱਤਰਕਾਰ)

ਜੁਝਾਰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਨਾਇਕਮੁਖੀ ਰੰਗਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਭਰਵੀਂ ਲੋਕ-ਮੁਖੀ ਨੀਝ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਮਲ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਨੀਝ ਲਈ ਉਗਾਸਾ ਬਣ ਸਕਣ ਦੇ ਸਮਰਥ ਲੋਕ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਅੰਗਣ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਹੀ ਸਹੀ ਪਹੁੰਚ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਇਕਮੁਖੀ ਝੁਕਾਅ ਨੂੰ ਨਕਸਲਾਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਅੰਦਰ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਕੱਦਾਵਰ ਜਨਤਕ ਲਹਿਰ ਉਸਾਰਨ ਪੱਖੋਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਫਲਤਾਵਾਂ/ਅਸਫਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਚ ਰੱਖਕੇ ਵੀ ਅੰਗਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹਾਸਲ ਵਜੂਦ ਅਤੇ ਕੱਦ ਕਾਠ ਨਾਲ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ 'ਚ ਰੱਖਕੇ ਵੀ ਅੰਗਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ “ਸ਼ੀਸ਼ਾ” ਹੋਣ ਦੀ, ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਤੱਵਕੋ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ “ਨਿੱਕ ਬੁਰਜੂਆ” ਹੋਣ ਦੇ ਤਾਅਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਰਾਟ ਰੂਪ 'ਚ ਲੋਕ ਆਤਮਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜਨਤਕ ਉਭਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਦਾ ਬਦਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਜੁਝਾਰ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਤਲਿੰਗਾਨਾ, ਸਰੀਕਾਕੁਲਮ ਅਤੇ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਜਨਤਕ ਉਭਾਰਾਂ ਦੇ ਮਹੌਲ 'ਚ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਪਾਈ। ਸਿਰਲੱਥ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਜੁਝਾਰ ਐਕਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ 'ਚ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਬਣੇ।

ਉਜਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ : ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਲਹਿਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ

ਸਾਡੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਪਾਤਰ 'ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਸ਼ਿਕਵਾ ਹੈ ਕਿ “ਉਜਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਚੋਂ ਗਾਇਬ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ”। ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਹੂੰਝਾ ਫੇਰੂ ਬਿਆਨ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਾਬੇ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੇ ਖਿੱਚਿਆ ਹੈ। “ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ” 'ਚ ਛਪੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਸਜੀਵ ਗਵਾਹੀ ਹਨ। “ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ,” “ਊਸ਼ਾ ਰਾਣੀ”, “ਬਿਰਜੂ”, “ਰਾਮ ਖਿਲਾਵਨ”, “ਅੰਗਨੂੰ”, “ਦੇਵਕੀਨੰਦਨ” “ਨੰਦ ਕਿਸ਼ੋਰ” ਸਭ ਉਜਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਨ!

“ਅਤੇ ਬਥੇਰੇ ਹੋਰ

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾ ਜਾਣਾ

ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਨੇ

ਪੈਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਨੀਰੀ ਲਾਉਂਦੇ

ਜੀਰੀ ਲਾਉਂਦੇ

ਫਸਲਾਂ ਵੱਢਦੇ

ਇਹ ਡਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ”

ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਵਾਸੀ ਉਜਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਸਧਾਰਨ ਉਜਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧਵੀਂ ਅਧੀਨਗੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪਰਵਾਸੀ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਝਲਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ :

“ਖੁਆਰ ਹੋਇਆਂ ਤੇ ਸ਼ਰਨ ਪਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ

ਕਰਦੇ ਨੇ ਅਰਦਾਸ”!

ਸ਼ਾਇਦ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਅਸਲ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਹੋਵੇ ਕਿ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਉਜਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਦਾ ਅਕਸ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਲਈ ਹਲੂਣਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਬਣਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਅੰਗਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਅਤੇ ਕੱਦਾਵਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਹਾਲਤ 'ਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਦਾ ਵੀ ਰੋਲ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਹਾਲਤ ਵੱਧ ਘੱਟ ਹੱਦ ਤੱਕ “ਆਪਨੜੇ ਗਰੀਬਾਨ ਮੈਂ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਦੇਖ” ਵਾਲੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਮਿਹਣੇ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਹਲੀਮੀ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਨਿੱਕ-ਬੁਰਜੂਆ ਹਉਮੈ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਨਿਰੋਲ ਨ੍ਹੇਰੇ ਪੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕਵਿਤਾ?!

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਰੋਲ ’ਨ੍ਹੇਰੇ ਪੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਕਵੀ ਪਾਤਰ ਨੇ ਰੌਸ਼ਨ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਚਿਤਰਦਿਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਲਈ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਹਾਣ ਹੋਣ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਉਭਾਰੀ ਹੈ :

“ਇਹ ਨੇ ਸਾਜ਼ ਸਾਜ਼ ਨਿਵਾਜ ਤੂੰ

ਤੇ ਫਿਜ਼ਾ ਨੂੰ ਧੁਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੈ

ਤੇਰੇ ਪੋਟਿਆਂ ਤੇ ਸੁਰਾਂ 'ਚ ਇਹ

ਕੇਹੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਕੇਹੀ ਲੀਕ ਹੈ”

ਨਿਰੋਲ “ਨਿਰਾਸ਼ਾ” ਅਤੇ “ਹਨੇਰੇ” ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਦੇ ਹਰਾਵਲ ਦਸਤੇ ਸਮੇਤ ਹਰ ਅਗਾਂਵਧੂ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਲਈ ਉਸਦੇ ਰੋਲ ਬਾਰੇ ਇਉਂ ਚੁਣੌਤੀ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਤੌਫ਼ੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।

ਉੱਪਰ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਨਾਇਕ ਮੁਖ਼ੀ-ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ਹਵਾਲੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਪਿਰਥੀਪਾਲ ਰੰਧਾਵਾ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ 'ਤੇ ਲਿਖੀ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਨੀਝ ਦੇ ਲੋਕਮੁਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :

“ਜਿੱਦਣ ਤੂੰ ਪਿਰਥੀ ਨੂੰ ਜੰਮਿਆ

ਕਿਹੜਾ ਦਿਨ ਸੀ ਮਾਂ

‘ਰੱਬ’ ਬਣਕੇ ਮੈਂ ਕੁੱਲ ਕਲੰਡਰ

ਓਹੀਓ ਦਿਨ ਕਰ ਦਾਂ”

…….

ਕਿੱਥੇ ਬੁੱਢੀ ਚਗਲ ਉਹ ਜਿਸਦੀ

ਕਾਕਾਸ਼ਾਹੀ ਬਾਂਹ

ਕਿੱਥੇ ਨੌਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਤੇਰਾ

ਲਾਲ ਸੀ ਕੁੱਲ ਜਮ੍ਹਾਂ”

…….

“ਜੇਸ ਰਾਤ ਤੇਰਾ ਲੈ ਗਏ ਪਿਰਥੀ

ਕੋਹਿਆ ਜਿਹੜੀ ਥਾਂ

ਓਦਣ ਧਰਤ ਸੁਹਾਗਣ ਹੋਈ

ਟਹਿਕੀ ਸੁੰਨ ਸਰਾਂ”

…….

“ਪਿਰਥੀ ਕਰ ਗਿਆ ਧਰਤੀਆਂ ਅੰਬਰ

ਸਾਰੇ ਤੇਰੇ ਨਾਂ

ਲੱਭਦੇ ਫਿਰਨ ‘ਬੇਅੰਤੇ’ ਵਰਗੇ

ਪੈਰ ਧਰਨ ਨੂੰ ਥਾਂ

ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਕੀ ਕਰ ਲਊ

ਤੂੰ ਸ਼ੇਰ ਪੁੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਂ”

ਇਸ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਨਾਇਕਾਂ ਦੀ ਜੰਮਣਹਾਰੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਝੰਜੋੜੇ ਦਾ ਰੋਲ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜੁਝਾਰ ਕਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਲੜੀ ਤੇਜ ਹੋਣ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਰੌਸ਼ਨ ਹੋਣ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ, ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਕਾਵਿ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਹਲੂਣਾ ਦੇਣ 'ਚ ਜਨਤਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਝੰਜੋੜਿਆ ਸਦਕਾ ਲੋਕ ਆਤਮਾ ਦੀ ਅੰਗੜਾਈ ਦੀਆਂ ਹਕੀਕੀ ਜੀਵਨ ਝਲਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਇਸ ਸਮੁੱਚੇ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਚ ਨਾਇਕਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਪਾਤਰ-ਕਾਵਿ ਦੇ ਕੁੱਲ ਮਿਲਵੇਂ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੱਲ ਖਿੜਕੀ ਖੋਹਲਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ:

"ਮੈਂ ਤੋਂ ਆਪਾਂ ਹੋ ਜਾ

ਨਾ ਤੁਮ ਰੱਖ ਨਾ ਹਮ ਰੱਖ”

…….

“ਇਹ ਸ਼ੋਭਾ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਯਾਤਰਾ ਕੋਈ

ਇਹ ਮੈਂ ਨੂੰ ਛੋੜ ਆਪਾਂ ਤੇ ਅਸੀਂ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਕੋਈ”

…….

ਮੈਂ ਮੈਂ, ਤੂੰ ਤੂੰ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਹਾਂ ਹੋਏ

ਏਸ ਅਸੀਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਣਾ, ਅਸੀਂ ਮਸੀਂ ਅਸੀਂ ਹਾਂ ਹੋਏ

ਓਹੀ ਅਸੀਂ ਮੁਕੱਦਸ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਹੜੀ ਸੱਚ ਦੇ ਸੰਗ ਖਲੋਏ

ਦੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੇਲੇ ਲੱਗਦੇ, ਜਦ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਸਾਂਝਾ ਹੋਏ

…….

ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ

ਨਾਇਕ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਤੇ ਮਹਾਨ ਬਲੀਦਾਨ

ਮੈਨੂੰ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ

ਅਧੂਰੇ ਜਿਹੇ ਵਾਕ, ਉੱਠੇ ਹੋਏ ਹੱਥ

ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਕਰੋੜ ਕਦਮ

…….

ਮੈਂ ਹੀ ਮੈਂ ਜਦ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਖਮੋਸ਼ੀ ਤਣੀ

ਰੁੱਖ ਲੱਗੇ ਧੁਖਣ, ਪੌਣ ਧੂੰਆਂ ਬਣੀ

ਜਦ ਮੈਂ ਆਪਾਂ ਕਿਹਾ, ਪੱਤੇ ਬਣ ਗਏ ਸੁਰਾਂ

ਹੋਈ ਜੰਗਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੂ ਹੂ ਕੂ - ਕੂ ਹੂ ਕੂ

…….

ਸਾਡਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਸੀਂ ਤੇ ਆਪਾਂ ਦਾ

ਕਿੱਥੋਂ ਤੂੰ ਸਿੱਖ ਗਿਆ ਏਂ, ਇਹ ਹਮ ਤੁਮ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਭੁਆ ਲੈਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਘੋਰ ਬੇਖ਼ਬਰੀ ਕਲਪਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਬੰਧੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਧਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਰਟਣ ਮੰਤਰ ਦੀ ਦੇਗ ਵਰਤਾਓਣ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ !

“ਅਰਦਾਸ”-ਪ੍ਰਵਾਸ-ਘਚੋਲਾ!

 ਕਵਿਤਾ “ਅਰਦਾਸ” ਦੀ ਚਰਚਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ  ਵੱਲੋਂ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਵੱਢ-ਟੁੱਕ ਟੁੱਕ ਦੀ ਹੋਰ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਧਾਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ, ਸਿੱਖ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਅੰਦਰ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਉਭਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਫਿਰਕੂ ਤੁਅੱਸਬਾਂ, ਡਰਾਂ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੈ। ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਫਿਰਕੂ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹਨ ਕਿ “ਭਈਆਂ” ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਡਰਾਂ ਅਤੇ ਤੁਅੱਸਬਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ’ਤੇ ਪਾਤਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੰਦਰ ਅਰਦਾਸ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ, “ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ - ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ” ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਲਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੋ ਮਾਣਦੇ ਪਰਵਾਸੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿਤਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇਹਨਾਂ ਡਰਾਂ ਅਤੇ ਤੁਅੱਸਬਾਂ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਾ ਫੌਰੀ ਸੁਖਾਵਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਣ 'ਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਡਰ ਹੇਠ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬੱਚੇ ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖੀ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਜਾਣਗੇ। ਉਸਨੂੰ “ਕਦੇ ਕਦੇ” ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਡਰ ਵੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਦਸਤਾਰਾਂ ਅਲੋਪ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਵਿਦੇਸ਼ੀਂ ਵਸ ਚੁੱਕੀ ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਹੋ ਜਲਾਲ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ’ਤੇ ਫਖ਼ਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਕਰਵਟ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾ ਸਿਰ ਚੁੱਕਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਡਰ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇਪੂਰਣ, ਨਿਰਮੂਲ ਅਤੇ ਨਿਹੱਕਾ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਮਾਨਵੀ ਭਾਵਨਾ ’ਚ ਡੁੱਬ ਕੇ “ਅਰਦਾਸ” ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ “ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ” ਮੰਗਦਾ ਹੈ :

“ਆਪਣੇ ਡਰ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ

ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹੋ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਰਦਾਸ”

ਇਹ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰਲੇ ਫਿਰਕੂ ਤੁਅੱਸਬਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨਵੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ। ਫਿਰਕੂ ਭਾਵਨਾ ਉੱਪਰ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਭਾਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਸਜੀਵ ਜੀਵਨ ਚਿੱਤਰ ਹੈ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਇਸ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਸ਼ਕਲ-ਵਿਗਾੜ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਅੰਦਰ ਪੇਸ਼ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੇ ਉਤਰਾਵਾਂ ਚੜ੍ਹਾਵਾਂ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਕਵੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਬਣਾ ਧਰਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਇਸ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੀ ਇੱਕਪਾਸੜ ਉਲਟੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਈ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਭਾਰੂ ਪੱਖ ਫਿਰਕੂ ਡਰਾਂ ਅਤੇ ਤੁਅੱਸਬਾਂ ਦੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ। ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਇਸ ਭਾਰੂ ਪੱਖ ਨੂੰ ਗਾਇਬ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰਕੂ ਡਰ ਅਤੇ ਤੁਅੱਸਬ ਨੂੰ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਪੱਖ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਟੁੱਕੇ ਹੋਏ ਭਾਵ ਅਰਥ ਨਾਲ ਸਿਰ ਪਰਨੇ ਕੀਤੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਉਹ ਪਾਤਰ ਦੀ “ਸਭ ਤੋਂ ਘਟੀਆ ਕਵਿਤਾ” ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਬਖਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾ “ਪ੍ਰਵਾਸ ਵਿਰੋਧੀ, ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਵਿਰੋਧੀ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ ਇੱਛਾ” ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਅਗਾਂਵਧੂ ਵਰਤਾਰੇ ਵਜੋਂ ਗੁਣਗਾਨ ਕਰਕੇ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦਾ ਹੈ।

ਹਕੀਕਤ 'ਚ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਕਿਸੇ ਪੱਖੋਂ ਵੀ “ਪਰਵਾਸੀਆਂ ਜਾਂ ਪਰਵਾਸ ਵਿਰੋਧੀ” ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਐਨ ਉਲਟ, ਇਹ ਹੋਰਨਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਦੇ ਕੂੜ-ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਹਾਂ, ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਸਾਮਰਾਜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅੰਦਰ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਅਤੇ ਦੱਬੇ-ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਖਾਤਰ, ਨਸਲਵਾਦੀ ਨਫਰਤ ਹੰਢਾਓਂਦੇ ਲੰਗੜੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਉਭਾਰਦੀ ਹੈ:

“...ਇਹ ਕਿਉਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਏ

ਬੈਸਣੁ ਬਾਰ ਪਰਾਏ

ਜਿੱਥੇ ਲੋਕੀਂ ਆਖਣ ਸਾਨੂੰ

ਇਹ ਕਿੱਥੋਂ ਦੇ ਜੰਮੇ ਜਾਏ

ਮੈਲੁ ਕੁਚੈਲੇ ਕਾਲੇ ਪੀਲ਼ੇ ਭੂਰੇ ਖਾਕੀ

ਏਥੇ ਆਏ”

ਇਹਨਾਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਉਭਾਰਿਆ ਸੀ:

“ਦੇਸ ਪੈਣ ਧੱਕੇ

ਬਾਹਰ ਮਿਲੇ ਢੋਈ ਨਾ

ਸਾਡਾ ਪ੍ਰਦੇਸੀਆਂ ਦਾ

ਦੇਸ ਕੋਈ ਨਾ”

ਇਹ ਗਦਰੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ “ਰਿਜ਼ਕ” ਲਈ ਅਮਰੀਕਾ-ਕੈਨੇਡਾ ਢੁੱਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਹੈ। ਦੇਸ ਪੈਂਦੇ “ਧੱਕੇ” ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਬੇਵਤਨੀ ਥੋਪਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਮੁਲਕ 'ਚ ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਹਮਵਤਨਾਂ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ, ਨੀਵੇਂ ਅਤੇ ਘਟੀਆ ਮਨੁੱਖੀ ਦਰਜੇ ਦਾ ਸੰਤਾਪ ਝੱਲਦੇ ਹਨ। ਨਸਲੀ ਨਫਰਤ ਅਤੇ ਦਾਬੇ ਦੇ ਘੁਰਨਿਆਂ ਜੋਗੇ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। “ਪਰਵਾਸ” ਦੀ “ਢੋਈ” ਮਿਰਗ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। “ਪਰ” ਨਾਲ ਲੱਗਿਆ “ਵਾਸ” ਕਿਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ “ਪਰ”-“ਦੇਸੀ” ਹੋਣ ਦਾ ਦਰਦੀਲਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪੱਲੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜੇ ਪਰਵਾਸ ਸੱਚੀਓਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਸਭਨਾ ਲਈ “ਸਵੈ-ਮਾਨ ਨਾਲ ਜਿਉਣ ਯੋਗ ਵਾਸ” ਹੋ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਬਦੇਸ਼ੀ ਧਰਤੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ’ਚੋਂ ਗਈ ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਮਾਤ ਭੂਮੀ ਵਾਂਗ ਗਲੇ ਲਾ ਲੈਂਦੀਆਂ। ਉਹ “ਜੀਨਾ ਯਹਾਂ - ਮਰਨਾ ਯਹਾਂ” ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਰੰਗ 'ਚ ਰੰਗੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਹਮਵਤਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਤੀਆਂ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਾਏ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ “ਵਾਸ” ਨਸੀਬ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ “ਕੰਧ ਓਹਲੇ ਪਰਦੇਸ” ਮੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ।

ਇਹ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਸੀ ਜਿਸਨੇ “ਖ਼ਾਕ” ਰੁਲਦੇ “ਹਿੰਦ” ਹੀਰੇ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ “ਪਰਦੇਸੀ” ਹੋਏ ਗਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਉਹ ਸਾਮਰਾਜੀ ਗੁਲਾਮੀ ਹੇਠਲੇ “ਏਸ਼ੀਆ ਦੀ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ” ਦੀ ਸਜਿੰਦ ਝਲਕ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਵਤਨ ਦੀ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰਬਉੱਚ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਓਹਨਾ ਨੇ “ਚੱਲੀਏ ਵਤਨ ਨੂੰ ਸਾਰੇ” ਦੀ ਸੱਦ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਹਿੰਦ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਮੁੜ ਵਤਨ ਵੱਲ ਵਹੀਰਾਂ ਘੱਤ ਲਈਆਂ। ਗਦਰੀਆਂ ਨੇ ਇਨਕਲਾਬ ਖ਼ਾਤਰ ਆਪਣੇ “ਦੇਸ” ਪਰਤਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਅਤੇ “ਅਗਾਂਵਧੂ ਪਰਵਾਸ” ਦੀ ਮਿਰਗ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ। ਇਓਂ ਉਹ ਹਿੰਦ ਵਾਸੀਆਂ ਲਈ ਪਰਵਾਸ ਦੀ ਅਨਿਸਚਿਤ ਡੰਡੀ ਛੱਡਕੇ ਕੌਮੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਰਾਹ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਬਣ ਗਏ। ਲੰਗੜੇ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹਿੰਦਵਾਸ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਤਨਵਾਪਸੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਬਣਕੇ ਟਹਿਕ ਪਿਆ। ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਲੋਅ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਜਲੀ ਕਰਨ ਲਈ ਲੈਨਿਨ ਅਤੇ ਸਟਾਲਿਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠਲੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਦਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ 'ਚ ਜੰਗੇ-ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਮਸ਼ਾਲ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਵਧਵੀਂ ਅਤੇ ਅਣਸਾਵੀਂ ਆਰਥਿਕ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਦਾਬੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨਸਲੀ ਦਾਬੇ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਦੁਖਾਂ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ ਅੱਜ ਮਜ਼ਲੂਮ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਵਤਨੋਂ ਬਾਹਰ ਜਿਓਂ ਰਹੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਅਹਿਮ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਰਜ ਜਾਬਰ ਦਬਾਊ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਮੁਲਕਾਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕਜੁੱਟ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਜਮਾਤੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਮ ਤਕਾਜ਼ਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਅੱਜ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਲਕ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ (ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਹੈ) ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਅਹਿਮ ਮਸਲਾ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜੋਕੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਦੌਰ ਅੰਦਰ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਲੰਗੜੇ ਬੌਣੇ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰਵਾਸੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਅੰਦਰ ਖਾਸ ਥਾਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸਾਮਰਾਜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੇ ਤਰੱਕੀਮੁਖੀ ਸਹਿਜ ਪਰਵਾਸ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਆਪਣੇਪਣ ਦੀ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਰਾਹ 'ਚ ਕੰਡੇ ਬਖੇਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਚੋਣਾਂ ਅੰਦਰ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਰੰਗ 'ਚ ਰੰਗੀ ਪਰਵਾਸੀ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨਮਾਨਜਨਕ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦੀਆਂ ਝਰੀਟਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਹਨ।

ਅਜੋਕੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸੰਸਾਰ ਨੇ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਧੱਕੜ, ਅਨਿਆਈਂ ਅਤੇ ਪਿਛਾਂਖਿੱਚੂ ਰੂਪ ਦੇ ਵੀ ਦੀਦਾਰ ਕਰਾਏ ਹਨ। ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ 'ਚ ਗੋਰੀ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਪਰਵਾਸ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਫਲਸਤੀਨ ਦੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਯਹੂਦੀ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਪਰਵਾਸ ਨਿਹੱਕੇ, ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ, ਵਿਓਂਤਬੱਧ ਅਤੇ ਪਿਛਾਂਹ-ਖਿੱਚੂ ਪਰਵਾਸ ਦੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹਨ। ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਚੌਧਰ ਹੇਠ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮੁਲਕਾਂ 'ਚ ਠੋਸੇ ਹੋਏ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਜ਼ਖਮ ਅਜੇ ਤੱਕ ਰਿਸ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਸਾਮ ਅੰਦਰ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਅਤੇ ਫੇਰ ਦੇਸੀ ਹੁਕਮਰਾਨਾਂ ਦੀ ਮੱਕਾਰ ਪਿਛਾਖੜੀ ਪਰਵਾਸ ਨੀਤੀ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਕੌਮੀਅਤਾਂ (ਅਸਾਮੀਆਂ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀਆਂ) ਨੂੰ ਸਦਾ ਰਿਸਦੇ ਜ਼ਖਮਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਹੈ।

ਇਸ ਸਮੁੱਚੇ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਚ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਅਗਾਂਵਧੂ ਵਰਤਾਰੇ ਵਜੋਂ ਚਿਤਵਣਾ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨਾਲ ਬੇਮੇਲ ਇਕਪਾਸੜਪੁਣੇ ਦੀ ਤੰਦ ਨੂੰ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਲੋਕਾਸ਼ਾਹੀ ਜਾਂ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ, ਸਨਮਾਨਯੋਗ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਵਸੀਲੇ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹੁੰਗ੍ਹਾਰਾ ਬਣਦੀ ਹੈ:

“ਜੋ ਜਿਸ ਧਰਤੀ ਜੰਮੇ ਜਾਏ

ਉਸ ਨੂੰ ਓਥੇ ਈ ਰਿਜ਼ਕ ਥਿਆਏ”

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰੋਲੇਤਾਰੀ ਇਨਕਲਾਬ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਜਮਾਤ ਰਹਿਤ ਸੰਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਵੰਨਗੀ ਦਾ ਹੁੰਗ੍ਹਾਰਾ ਬਣਦਾ ਹੈ:

“ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਏ

ਕੋਈ ਨਾ ਕਹੇ ਪਰਾਏ”

ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਲੜ ਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਹੋਕੇ ਦਾ ਅਸਰ ਵਧਾਉਣ ’ਚ ਸਹਾਈ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਸੁਮੇਲ ਕਰਨ। ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਇਸ ਇੱਛਾ ਨੂੰ “ਪਿਛਾਂਹ-ਖਿੱਚੂ ਇੱਛਾ” ਗਰਦਾਨ ਕੇ ਨਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਇੱਛਾ ਦਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣਾ “ਸਮਾਜਵਾਦ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ’ਚ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ”।

ਪਰ ਕੀ “ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ” ਦੀ ਸਮਝ ਮੁਤਾਬਕ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਫੌਰੀ ਸਟੇਜ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਫੇਰ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਇੱਛਾ ਦਾ “ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ “ ਦੇ ਇਸ “ਇਨਕਲਾਬੀ” ਏਜੰਡੇ ਨਾਲ ਕੀ ਟਕਰਾਅ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ “ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ” ਕਿਵੇਂ ਹੈ?

“ਆਇਆ ਨੰਦ ਕਿਸ਼ੋਰ”

ਪਰਵਾਸ ਵਿਰੋਧ ਜਾਂ ਵਿਤਕਰਾ ਵਿਰੋਧ?

ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ “ਆਇਆ ਨੰਦ ਕਿਸ਼ੋਰ” ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਬੇਤੁਕੇ ਤੀਰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਰਥ-ਵਿਗਾੜ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਮਾਤੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਤਿਲ੍ਹਕਣ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮੀਅਤ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਦਰ-ਘਟਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਤੁਅੱਸਬਾਂ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਭਰੇ ਮਹੌਲ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹ ਪ੍ਰਵਾਸ ਵਿਰੋਧੀ ਕਵਿਤਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ! (ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੇ ਕਾਮਰੇਡ !!)

ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੋਂ ਖਤਰੇ ਦੇ ਕੂੜ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਰਿਜ਼ਕ ਦੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਲਈ ਖਤਰਾ ਗਰਦਾਨਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਨਿਰਆਧਾਰ ਅਤੇ ਝੂਠਾ ਹੈ।

ਇਹ ਗੱਲ ਭੁੱਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਹਕੂਮਤੀ ਅਤੇ ਖਾਲਿਸਤਾਨੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੇ ਦੌਰ ’ਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਤੁਅਸਬ ਕਿਵੇਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਫਿਰਕੂ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰਤ ਅੰਦਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੁਅਸਬਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇੱਕ ਨਾਮੀ ਸਹਿਤਕਾਰ ਤਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਲਈ “ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ” ਕਹਿਣ ਤੱਕ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਾਸ਼ ਨੇ ਅਗਾਂਵਧੂ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਘੇਰਿਆਂ ’ਚ ਪਰਾਈ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਅਸਰਾਂ ਖਿਲਾਫ ਹੀ ਇਹ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ:

“ਸਾਡੇ ਬੋਲਾਂ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕ ਵਿਚ ਸਿੰਮਣ ਲਈ

ਹਨੇਰਾ ਬੇਹੱਦ ਤਰਲ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਹੁਣ”

ਪੰਜਾਬ ਹਰਿਆਣਾ ਲਿੰਕ ਨਹਿਰ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਦਰਜਣਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।

ਪਿਛਾਖੜੀ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਦੇ ਬੋਲਬਾਲੇ ਦੇ ਉਸ ਦੌਰ 'ਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਝਲਿਆਈਆਂ ਨਫ਼ਰਤੀ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਦਾ ਠੋਸ ਅਮਲੀ ਮਹੱਤਵ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਹ ਸਮੇਂ ਸਨ ਜਦੋਂ “ਬੇਟੀ ਨੰਦ ਕਿਸ਼ੋਰ ਦੀ” ਕਵਿਤਾ ਵਰਗੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੀਮਤ ਜਾਨ ਦੇ ਕੇ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪੈ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਜੇ ਸੰਪਾਦਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਦਾ ਧਿਆਨ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੱਖਾ ਸਿਧਾਣਾ ਵਰਗਿਆਂ ਦੇ ਤਾਜ਼ਾ ਭੜਕਾਊ ਹੋਕਰਿਆਂ ਵੱਲ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਹੁਣ ਵੀ ਕੀ ਅਮਲੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਬਿਆਨੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਹੋ ਕੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਠੋਸਣਾ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਤੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਠੋਸਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ। ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਅਰਥ ਮਨਇੱਛਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਆਰਥਕ ਮਜਬੂਰੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦ ਚੋਣ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਚਿਤਰਦੀ ਹੈ। “ਕਿੰਨਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸਾਕ ਹੈ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਤੇ ਰਿਜ਼ਕ ਦਾ” ਸਤਰ ਰਾਹੀਂ ਅਜਿਹੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸੰਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਬਣੇ “ਰਿਜ਼ਕ” ਅਧਾਰਤ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਰੁਤਬਾ-ਪ੍ਰੇਰਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਧੀਨਗੀ ਨਾਲ ਕਰਕੇ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਅਸਲਾ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਛੁਟਿਆਉਣ ਦਾ ਰੱਥ ਤਾਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਫੜਿਆ ਹੀ ਇਸ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਨੇ ਹੈ।

ਹਕੀਕਤ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇਹ ਪਰਤ ਹੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਕਦਰ-ਘਟਾਈ ’ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਤ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬੇ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਵਜੋਂ ਸਿਜਦੇ ਕਰਨ 'ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੱਗੇ ਹੈ:

“ਏਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਾਡਲੇ

ਪੋਤੇ ਅੱਛਰ ਸਿੰਘ ਦੇ

ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਦੀ ਕਾਰ ਵਿਚ

ਬਹਿ ਲੁਧਿਆਣੇ ਆਂਵਦੇ

ਕੌਨਵੈਂਟ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ

ਏ.ਬੀ.ਸੀ.ਡੀ. ਸਿੱਖਦੇ…

ਪੋਤੇ ਅੱਛਰ ਸਿੰਘ ਦੇ

ਕਿੰਨਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸਾਕ ਹੈ

ਅੱਖਰ ਅਤੇ ਅਕਾਂਖਿਆ…”

ਇਹ ਯਥਾਰਥਕ ਸਤਰਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਗਤ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਬੇਆਰਾਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਬੇਆਰਾਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਵੱਡੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚਲਣ ਬਾਰੇ ਕਵੀ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਵਿਗਾੜ ਧਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਗਲਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰ ਸਭਨਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅਕਾਂਖਿਆ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਥੋਕ ਸਫਾਈ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰਿਜ਼ਕ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲਾਂ ’ਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ਨਾ ਕਿ ਅਕਾਂਖਿਆ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ। ਇਉਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਵਖਰੇਵੇਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਓਟ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਬਿਨਾ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਇਸ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਵਤੀਰੇ ਦੀ ਸਫਾਈ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣ ਬੈਠਦਾ ਹੈ।

ਰਿਜ਼ਕ ਦੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਵਸੀਲਿਆਂ ’ਤੇ ਕਾਬਜ ਇਸ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਬੰਧੀ ਗੁਲਾਮਾਨਾ ਵਿਹਾਰ ਮੂਲ ਰੂਪ 'ਚ ਆਪਣੀ ਕੌਮੀਅਤ ਦੇ ਸਵੈਮਾਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਹੋ ਕੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਅਤੇ ਸ਼ਰਨ ਕਬੂਲਣ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। “ਰਿਜ਼ਕ” ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜੀ ਦੇ ਲੜ ਲਾਉਣ ਦੀ “ਮਜਬੂਰੀ” ਦੀ ਮਾਰ ਤਾਂ ਸਧਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸਧਾਰਣ ਪੰਜਾਬੀਆਂ 'ਚ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਸਮੇਤ ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ 'ਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰੋਧੀ ਰੁਖ਼ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਉੱਪਰ ਬਿਆਨੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਕੌਮੀਅਤ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਪੇਤਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਅਮੀਰਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਸਿਖਰਲੀ ਪਰਤ ਦੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਨੌਕਰਸ਼ਾਹੀ ਦੀਆਂ ਟੀਸੀਆਂ ਮੱਲਣ ਦੀ ਲ੍ਹਲ੍ਹਕ ਉਸਨੂੰ ਸਧਾਰਣ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਰਗੀ ਹੀ ਰਿਜ਼ਕ-ਮਜਬੂਰੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਆ ਕੇ “ਪੇਂਡੂ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ” (“ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ” ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਨੁਸਾਰ ) ਅਤੇ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਭੇਦਭਾਵ ਮਿਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ! ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਸਰਬੱਉਚ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਜਮਾਤੀ ਤੱਤ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਓਂ ਇਹ ਰਵੱਈਆ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ 'ਚ ਨਰਮ ਜਮਾਤੀ ਰੁਖ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸੂਤ ਬਹਿੰਦੇ ਸਹੂਲਤੀ ਤਰਕ ਦਾ ਆਸਰਾ

ਸੰਪਾਦਕ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਇੱਕਤਾਰ ਅਸੂਲੀ ਤਰਕ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੂਤ ਬਹਿੰਦੇ ਸਹੂਲਤੀ ਤਰਕ ’ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਹ ਵਾਰ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਤਰਕ ਦਾ ਪੱਲਾ ਛੱਡ ਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤਰਕ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ’ਚ ਜਾਂਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਉਹ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰ ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਬੁਰਜੂਆਜ਼ੀ ਦੀ “ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਨੂੰ ਲੋਕਰਾਜ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਆਪੇ ਇਸ ਦਲੀਲਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਡੰਡੀ ਛੱਡ ਕੇ ਉਲਟਾ ਅਖੌਤੀ ਲੋਕਰਾਜ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਦੀਆਂ ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਗਜ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ’ਤੇ ਖਫ਼ਾ ਹੋ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਉਹ “ਬੁੱਢੀ ਜਾਦੂਗਰਨੀ ਆਖਦੀ ਹੈ” ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਬਲ ਤੇ ਛਲ ਦੀ ਨੀਤੀ ’ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀ ਮਗ਼ਰੂਰ ਲੋਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ ’ਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਅਖੌਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਕਵਿਤਾ “ਡੂੰਘੇ ਵੈਣਾਂ ਦਾ ਕੀ ਮਿਣਨਾ” ਸਬੰਧੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਰਾ ਹੀ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉਹ “ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਸਬੰਧੀ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੇ “ਨਿੱਕ-ਬੁਰਜੂਆ ਭੁਲਾਂਦਰਿਆਂ” ਦੇ ਫਿਕਰ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਜਤਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਸੇ “ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਦੇ ਪਾਟਕ-ਪਾਊ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਅਮਲਾਂ ਦੀ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਸਾਹਿਤਕ ਪਾਜ ਉਘੜਾਈ ਉਸ ਖ਼ਾਤਰ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਇੱਕ ਪਾਸੜ ਉਲਾਰ ਨਿੰਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਮਾਤੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਤੇ ਹਕੀਕੀ ਪੱਖ ਵਜੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਮਲਾਂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਉਸ ਖ਼ਾਤਰ ਅਰਥਹੀਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਓਂ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’ ਦੇ ਕੱਛੂ-ਖੋਲ 'ਚੋਂ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰ ਵਿਧੀ ਦੀ ਅਸਲ ਸਿਰੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਘਟਾਈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਮਾਤੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਪ੍ਰਤੀ ਗੈਰ-ਜਮਾਤੀ ਨਰਮ ਗੋਸ਼ੇ ਦੀ ਸਿਰੀ ਹੈ।

ਇਸ ਨਰਮ-ਗੋਸ਼ੇ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਕੇ ਹੀ ਉਹ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੂੰ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਜਮਹੂਰੀ ਪੱਖ ਨੂੰ ਮੇਸ ਦੇਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਵੈ-ਵਿਰੋਧ ਉਸ ਖ਼ਾਤਰ ਮਾਅਨੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਖੁਦ ਹੀ ਪਾਤਰ ਨੂੰ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਬਾਰੇ “ਨਿੱਕ-ਬੁਰਜੂਆ ਭੁਲਾਂਦਰਿਆਂ” ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਗਰਦਾਨਿਆ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਅਜੀਬੋ ਗਰੀਬ ਮਤਲਬ ਇਹ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲੇ ਤਾਂ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਦੇ ਅਗਾਂਵਧੂ ਰੋਲ ਨੂੰ ਮੇਸਦੀ ਹੈ, ਨਾਲੇ ਇਸ “ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਦੇ ਪੱਖ 'ਚ “ਨਿੱਕ ਬੁਰਜੂਆ ਭੁਲਾਂਦਰੇ” ਫੈਲਾਉਂਦੀ ਹੈ!

“ਬੁੱਢੀ ਜਾਦੂਗਰਨੀ ਆਖਦੀ ਹੈ” ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਇਤਰਾਜ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਦੀ ਅੱਟਲ ਮੌਤ ਦਾ ਟਰੇਲਰ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਜਦੋਂ ਕਿ “ਡੂੰਘੇ ਵੈਣਾ ਦਾ ਕੀ ਮਿਣਨਾ” ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਇਤਰਾਜ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਗਰੇਸ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਬੀਤੇ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਗਾਂਵਧੂ ਰੋਲ ਦੇ ਸੋਹਲੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਗਾਉਂਦੀ !

ਸਿਤਾਰੋਂ ਸੇ ਆਗੇ ਜਹਾਂ ਔਰ ਭੀ ਹੈ!

ਉਹ ਇਸ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸੱਚਾਈ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਬੁਰਜੂਆ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ…… ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਨਾਲੋਂ……ਵਧੇਰੇ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ।” ਅਸੀਂ ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਅਪਾਸ਼ਾਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਹੈ; ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ “ਲੁਕਵੀਂ ਬੁਰਜੂਆ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਹੈ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈਂ ਕਿ ਲੋਕ-ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਇਸ “ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਦਾ ਅਸਲਾ ਉਘਾੜਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਲਈ ਜੂਝਣ ਦਾ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮੀਆ ਕਾਰਜ ਉਸਦੀ ਮੁੱਖ ਚਿੰਤਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੈ? ਕੀ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅਜਿਹੇ ਦੌਰ 'ਚ ਹੈ ਜਦੋਂ ਫਾਸ਼ੀਆਨਾ ਅਮਲਾਂ ਖਿਲਾਫ ਉਚੇਚੀ ਲੜਾਈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਰਬਉੱਚ ਕਾਰਜ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? ਜਾਂ ਇਹ ਕਾਰਜ ਅਜੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਲੜਾਈ ਖ਼ਾਤਰ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਆਮ ਕਤਾਰਬੰਦੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ?

ਲੋੜ ਇਹ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ “ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ” ਵਾਲੇ ਸਾਥੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤ ਅੰਦਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਛਤ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਫੌਰੀ ਮੁੱਖ ਵਹਿਣ ਮਾਰਗ ਬਾਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰ ਦੇਣ। ਇਹ ਤਹਿ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੱਸਣ ਕਿ ਫੌਰੀ ਹਾਲਤ 'ਚ ਆਪਣੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ “ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ” ਵਿਰੋਧੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਤਾਰਬੰਦੀ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸੱਤਾ ਖਿਲਾਫ ਆਮ ਜਮਾਤੀ ਕਤਾਰਬੰਦੀ 'ਚੋਂ ਧੁਰਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਸਵਾਲ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਦਾ ਠੋਸ ਅਮਲੀ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਜਵਾਬ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸੱਤਾ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚਾਲ ਢਾਲ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਘੁੰਡੀ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦੀ ਹੈ ਕਿ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵਲੋਂ “ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਡਿਕਟੇਟਰਸ਼ਿਪ” ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੜਾਅ 'ਤੇ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਰੋਲ ਦੀ ਮੁਹਾਰਨੀ ਪੜ੍ਹਨ 'ਤੇ ਇੰਨਾ ਜ਼ੋਰ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅਮਲੀ ਅਰਥ ਕੀ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਹ ‘ਰਹੱਸ’ ਵੀ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਅਮਲਾਂ ’ਤੇ ਹਿੰਸਕ ਫਾਸ਼ੀਆਨਾ ਤੌਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਖਾਹ-ਮ-ਖਾਹ ਹੀ ਦਾਅਪੇਚ ਵਜੋਂ ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪੈਂਤੜੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਿਉਂ ਸੇਧਤ ਲੱਗੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਚੋਣਾਂ ਸਬੰਧੀ ਦਾਅਪੇਚਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਦੇ ਫਿਕਰ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਮਾਤੀ ਹਿੰਸਕ ਰਾਜ ਦੀ ਫਿਤਰਤ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਨ ਦੇ ਅਹਿਮ ਸਰੋਕਾਰ ਦੇ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਖੈਰ! ਚੋਣਾਂ ਸਬੰਧੀ ਦਾਅਪੇਚਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸਾਂ ਕਵੀ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦਾ ਖੇਤਰ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਦੀ ਭਾਰੂ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਸਿਆਸਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਉਹੀ ਚਿਹਰਾ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ’ਚ ਵਿਛੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਪਾਵਿਆਂ ਦੀ ਮਿਣਤੀ ਹੁੰਦੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਭਾਰਤੀ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਸਿਆਸਤ ਅੰਦਰ ਪਾਟਕ-ਪਾਊ, ਹਿੰਸਕ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਆਨਾ ਤੌਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿਤਰਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਉਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ “ਫਾਸ਼ੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਦੇ ਖਤਰੇ ਦਾ ਹੋਕਾ ਦੇਣ ਲਈ ਨਾਹਰੇ ਲਾਉਣ ਖਾਤਰ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਫਾਸ਼ੀਆਨਾ ਅਮਲਾਂ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਖਿਲਾਫ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀਆਂ? ਫਾਸ਼ੀ ਅਮਲਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਕੇਹਾ ਤਸੱਵਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਫਾਸ਼ੀ ਕਦਮਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸ਼ਾਹੀਨ ਬਾਗ਼ ਮੋਰਚੇ ਵਰਗੇ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਅਵਾਰਡ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੇ ਕਹਿਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਹਣਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਬੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, “ਹਾਂ, ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਐਵਾਰਡ ਲਏ ਹੀ ਕਿਓਂ?”!

ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਵੈ-ਵਿਰੋਧੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨਾ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨੀਤੀ ਬੰਧੇਜ ਦੇ ਵੀ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀਆਂ।

“ਮਾਰਕਸਵਾਦ-ਲੈਨਿਨਵਾਦ-ਮਾਓਵਾਦ” ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਣਾ ਵਾਜਬ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਹਿੱਸੇ ’ਚ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ “ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਰੋਲ” ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਕਤਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਜਸ-ਗਾਥਾ ਦੇ ਲੜ ਉਹ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਲਾਉਣ ਨੂੰ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਸਿਰਫ ਬੀਤੇ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅੱਜ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਮਾਤੀ ਰਾਜ ਅਧੀਨ ਪਲ ਰਹੇ ਖੂਨੀ ਅਮਲਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਅਮਲੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਢਿਓਂ ਨਕਾਰ ਦੇਣ ਦਾ ਕੀ ਅਧਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ? ਕਿਹੜੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੈਮਾਨੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੱਜ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੀ “ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਚੁਣੌਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਇਸਦੇ ਬੀਤੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ “ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਗਾਂਵਧੂ” ਅਮਲਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?

ਸਾਡਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ, ਮਾਓ-ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਦੇ ਇਸ ਨਿਰਣੇ ਤੋਂ ਵੀ ਫ਼ਾਸਲੇ 'ਤੇ ਵਿਚਰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਤਾਬਿਆ ਹੇਠ ਆਏ ਬਗੈਰ - ਨਵ-ਜਮਹੂਰੀਅਤ ’ਚ ਆਪਣੀ ਕਾਇਆ-ਪਲਟੀ ਬਗੈਰ - “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਆਜਾਦ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਤੰਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗੁਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ 'ਚ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਦੀ ਸਿਫਤ ਸਲਾਹੁਤਾ ਦੇ ਲੜ ਲਾਉਣ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ “ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਭਾਵਕ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸਤਹੀ ਹੋਣ ਦਾ ਹੀ ਸੰਕੇਤ ਬਣਦੀ ਹੈ।

ਤਾਂ ਵੀ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਉਠਾਣ ਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਦੌਰ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਬੀਤੇ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪੈਂਤੜੇ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਭਾਰਨ 'ਚ ਇਸਦਾ ਸਹਾਈ ਰੋਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੋਮਾ ਆਮ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਤਾਂ ਵੀ ਅਜੋਕੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਸੂਝ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਬੀਤੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਚਿਤਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਹਾਵਰਡ ਫਾਸਟ ਦਾ ਨਾਵਲ ਸਪਾਰਟਕਸ ਗੁਲਾਮਦਾਰੀ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਸਾਣ ’ਤੇ ਲਾਉਣ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਹਰ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ 'ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਚੌਖਟੇ ਦਾ ਖੋਲ ਚੜ੍ਹਾਉਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਿਵੇਂ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ” ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਵੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਅੰਦਰ ਵੀ ਅੱਜ ਵੇਲਾ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਲਈ ਜੂਝਣ ਅਤੇ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਸਫ਼ ਵਲ੍ਹੇਟਣ ਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਮਝ ’ਚੋਂ ਇਹ ਸੁਭਾਵਕ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕਾ ਸਾਹਿਤ ਅਖੌਤੀ ਲੋਕਰਾਜ ਅਤੇ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਨਿਘਾਰ ਨੂੰ ਉਭਾਰ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰੇ ਅਤੇ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਅਮਲਾਂ ਨੂੰ ਫਾਸ਼ੀ ਲੀਹਾਂ ’ਤੇ ਢਾਲਣ ਖਿਲਾਫ਼ ਰੋਹ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣੇ। ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸਮਝ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ਿਆਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਜਾ ਕੇ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਮੰਚ 'ਤੇ ਖੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟਿਆਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਯਥਾਰਥਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿਰ-ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਦੀ ਡੰਡੀ ਫੜ ਲਈ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਹੀ ਨੀਤੀ ਤਕਾਜ਼ਿਆਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਕਦਰ ਘਟਾਈ ਉਸਦੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਹਾਰ ਅੰਦਰ ਅਨਿਸਚਿਤਤਾ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਕਵੀ ਵਜੋਂ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਸੁਭਾਵਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤੀ “ਲੋਕਰਾਜ” ਦੀਆਂ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰੇਰਦਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਨਕਾਬ ਹੇਠਲੀ ਅਪਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਿਆਸੀ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਉਸਦੀ ਕਾਵਿ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰੀ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀ ਰਾਜ-ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਜਿਆਂ ਲਈ ਅਗਾਂਵਧੂ ਕਹਿਰ ਬਣਕੇ ਆਈ ਸੀ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੀ, “ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਨੇ ਸਾਬਕਾ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਲ ਦਾ ਹਾਰ ਬਣਾਕੇ ਉੱਚੀਆਂ ਪਦਵੀਆਂ ਬਖਸ਼ੀਆਂ। ਭਾਰਤੀ “ਲੋਕਰਾਜ” ਅੰਦਰ ਸਾਬਕਾ ਰਾਜੇ ਮੌਜੂਦਾ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੇ ‘ਅਮਨ-ਕਾਨੂੰਨ’ ਦੇ ਕਰਤਾ ਧਰਤਾ ਬਣੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਵੀ ਪਾਤਰ ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਸੰਵੇਦਨਾ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤੀ ‘ਜਮਹੂਰੀਅਤ’ ਅੰਦਰ ਠੀਕ ਹੀ “ਰਾਜੇ ਪੁੱਤਰਾਂ” ਨੂੰ “ਬਾਗ” ਉਜਾੜਦੇ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਖੌਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਰਾਜ ਬਾਰੇ “ਨਿੱਕ ਬੁਰਜੂਆ ਭੁਲਾਂਦਰਿਆ” ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਬੋਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੰਨ੍ਹ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ :

“ਅੰਬਰਾਂ ਦੇ ਚੰਨ ਤਾਈਂ ਡੱਕ ਦਿਓ ਭੋਰੇ ਵਿਚ

ਕਾਹਦਾ ਹੈ ਵੇ ਰਾਜਿਆ ਕਾਨੂੰਨ”!

ਇਹ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਲਮ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦੀ ਨੋਕ 'ਤੇ ਇਸ ਅਖੌਤੀ ਲੋਕਰਾਜ ਦੀ ਕਸਾਈ-ਕਪਟੀ ਰੂਹ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਸਿੰਮਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਜਾਲਮ ਰਾਜ ਵਲੋਂ ਪਹਿਨੇ ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਨਕਾਬ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ:

“ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਮਾਨਤ ਨੂੰ

ਜੋ ਵੀ ਹੱਥ ਪਾਵੇਗਾ

ਗੋਲੀਆਂ ਹੀ ਖਾਵੇਗਾ...

ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸ਼ਾਇਦ

ਓਸ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ

ਗੋਲੀ ਵਿੰਨੀ ਹਿੱਕ ’ਚੋਂ ਜੋ

ਖੂਨ ਵਾਂਗ ਸਿੰਮਦੀ ਹੈ।

ਅਮਨ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸ਼ਾਇਦ

ਆਤਮਾ ਦਾ ਸੌਣਾ ਹੈ।

ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦਾ ਮਰਨਾ ਹੈ

ਆਦਮੀ ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ

ਬੁੱਤਾਂ ਦਾ ਉੱਸਰਨਾ ਹੈ

ਕੋਕੇ ਵਾਲੇ ਬੂਟਾਂ ਦਾ

ਲਾਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਤੁਰਨਾ ਹੈ

ਤਾਂ ਜੋ ਖੜਕ ਨਾ ਹੋਵੇ।”

ਕਵਿਤਾ “ਬੁੱਢੀ ਜਾਦੂਗਰਨੀ ਆਖਦੀ ਹੈ” ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਧਾਰ ਵੀ ਅਖੌਤੀ ਲੋਕਰਾਜ ਦੀ ਖੂਨੀ ਅਤੇ ਮੱਕਾਰ ਫਿਤਰਤ ਖਿਲਾਫ਼ ਸੇਧੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਇਸਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ,ਸਗੋਂ ਇਸਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਇਲਜਾਮ ਨਾਲ ਨਕਾਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਇੱਕਪਾਸੜ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਲੋਕਰਾਜ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਨੂੰ “ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ” ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਅਟੱਲ ਖਾਤਮੇ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। ਇਸ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ’ਤੇ ਵੀ ਦਵੰਦਵਾਦੀ-ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਦੀ ਧਾਰਾ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਤਰ ਨੂੰ “ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ” ਦਾ ਮੁਜਰਮ ਕਰਾਰ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਦਵੰਦਵਾਦ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ’ਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ; ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵੱਲ ਗਹੁ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਇਸਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਲੇਖ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਹੀ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਜਾਹਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੀ “ਬੁੱਢੀ ਜਾਦੂਗਰਨੀ” ਦੇ ਬਲ ਅਤੇ ਛਲ ਦੀ ਨੀਤੀ ਆਸਰੇ ਸਦਾ ਜਵਾਨ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਮਰਨ ਦੇ ਭਰਮ ਦੀ ਯਥਾਰਥਮੁਖੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। “ਬੁੱਢੀ ਜਾਦੂਗਰਨੀ ਆਖਦੀ ਹੈ” ਸਿਰਲੇਖ ਅੰਦਰ ਹੀ ਪਿਛਾਖੜੀ ਕਸਾਈ ਸੱਤਾ ਦੀ ਅਟੱਲ ਮੌਤ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਸਿਰਲੇਖ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ “ਬੁੱਢੀ” ਸ਼ਬਦ ਕਸਾਈ ਸੱਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਅਟੱਲ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਦਾ ਜਵਾਨ ਰਹਿਣ ਦੇ ਭਰਮ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪੱਖ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਜੁੱਟ ਦੇ ਇਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ ਧਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਸਰਬਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਬਣਾਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਕੁਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਉਹ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ!

ਗਹੁ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਅਖੌਤੀ ਲੋਕਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਹਕੀਕੀ ਨਕਸ਼ਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਹੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਇਹ ਚਿੰਤਾ ਆ ਟਪਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਵਿਚਾਰੀ’ ਭਾਰਤੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਇੱਕਤਰਫਾ ਨਿੰਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ! ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਅਤੇ ਇੰਟਰਵਿਊਆਂ ’ਚੋਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਵੋਟਾਂ ਮੰਗਦੀਆਂ ਜੀਪਾਂ ਦੀ ਉਡਾਈ ਧੂੜ”, “ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੂਸਰੀ ਔੜ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਜਾ ਰਹੇ ਲੋਕ” ਅਤੇ “ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਚੋਣ ਨਿਸ਼ਾਨ” ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਵਾਕ ਉਸਨੂੰ ਇਉਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਦੀ (ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ) “ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਖਿਲਾਫ਼ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਸੇਧੇ ਹੋਏ ਹੋਣ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਲਈ ਕਦੇ ਤਾਂ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਲੋਕਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਯਥਾਰਥਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਇਕਤਰਫਾ ਨਿੰਦਿਆ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਦੇ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਬੀਤੇ ਦਾ ਨਿਖੇਧ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਫਿਕਰਮੰਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਦੀ ਧਾਰ, ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਲੋਕ-ਦੁਸ਼ਮਣ, ਖੂਨੀ ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਖਿਲਾਫ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਸੇਧੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਖਾਤਰ ਅਮਲੀ ਨਤੀਜਿਆਂ ਪੱਖੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਾਰਥਕ ਰੋਲ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਦਾ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਮਾਮਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਦੇ ਸਫ਼ਾ ਨੰਬਰ 14 ’ਤੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਬੁਰਜੂਆ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵੋਟਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ “ਦੰਗੇ, ਫ਼ਸਾਦ, ਕਤਲੇਆਮ” ਨੂੰ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਮੁਲਕ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਛੜੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਇੱਕ ਨਿਆਣੀ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ “ਵੋਟਾਂ ਲਈ ਦੰਗੇ ਫ਼ਸਾਦ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ” ਭਾਰਤੀ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਸੀਮਤਾਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸੁਤੇਸਿਧ ਮਤਲਬ ਇਹ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਜੁਆਨੀ ਅਤੇ “ਪਛੜੇ ਭਾਰਤੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਰਾਜ” ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਫਿਲਹਾਲ “ਪਛੜੀ” ਹੋਈ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਕੇ ਪੱਛਮ ਦੀ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਵਾਲਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਗਾਂਵਧੂ ਰੋਲ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰ ਲਵੇਗੀ!

ਭਲਾ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦਾ ਮੰਤਵ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਪਛੜਿਆ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਮੁਲਕ ਹੈ?ਕੀ ਇਸ ’ਚੋਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਕਿ ਪੌਣੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਦੀ ਬੀਤ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਾਰਤ 'ਚ ਹੁਣ ਵੀ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਜਾਰੀ ਹੈ? ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਦੇ ਨਿਰਣਿਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਸਾਡੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਇਸ “ਅਗਾਂਹਵਧੂ” ਅਮਲ ਨਾਲ ਕੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਮਝਣਗੇ ਅਤੇ ਨਿਭਾਉਣਗੇ? ਇਸਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ 'ਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਣਗੇ ਜਾਂ “ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਡਿਕਟੇਟੋਰਸ਼ਿਪ” ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਕੇ ਇਸਦੀ ‘ਬਚਪਨ’ 'ਚ ਹੀ ਸੰਘੀ ਨੱਪ ਦੇਣ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਣਗੇ ?!

ਸਵਾਲ ਇਹ ਵੀ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਆਪਣੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ’ਚ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਨਹਿਰੂ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ “ਪਿਛਾਖੜੀ” ਕਿਵੇਂ ਹੈ? ਤੇ ਉਹ ਕਾਹਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਨਹਿਰੂਵਾਦੀ “ਪਿਛਾਖੜ” ਦਾ ਬੁਲਾਰਾ ਕਹਿਕੇ ਕੋਸ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਜੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦਾ, ਅਤੇ ਬੀਤ ਚੁੱਕੀ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਫੌਰੀ ਮੋਰਚੇ ’ਤੇ ਤਾਇਨਾਤ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬੁਰਜੂਆ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ’ਤੇ ਖੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਕਿਉਂ ਜਾਪ ਰਹੀ ਹੈ? ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਖਿਲਾਫ ਲੜਨ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਇਸ ਲੋੜ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਖਿਲਾਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਤਰ ਨੇ ਜੋ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਬੰਧ ਉੱਪਰ ਗੈਰ-ਜਮਹੂਰੀ ਅਮਲਾਂ ਦੀ ਮਜਬੂਤ ਹੋ ਰਹੀ ਜਕੜ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਫਾਸ਼ੀਆਨਾ ਲੀਹਾਂ ’ਤੇ ਨਿਘਾਰ ਖਿਲਾਫ਼ ਜਜ਼ਬਾ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਰਲੀਮਾਨੀ ਚੋਣ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਾਂਗ ਲਹੂ ’ਚ ਰੰਗਦੇ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਅਜਿਹਾ ਵਿਰੋਧ ਫਾਸ਼ੀਆਨਾ ਅਮਲਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਬਲ ਬਖਸ਼ਣ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦਾ ਦਾਅਪੇਚ ਅਜਮਾ ਕੇ ਵੇਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰਦੀ ਕਿਸੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਖਾਹ-ਮ-ਖਾਹ ਧੁੜਕੂ ਮੰਨਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਂਤੜੇ ਤਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਖੇਤਰ 'ਚ ਨਿਰਖੇ-ਪਰਖੇ ਜਾਣੇ ਹਨ।

ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਆਪਣੇ ਕਹੇ ਬੋਲੇ ਦੀਆਂ ਤਰਕੀ ਅਰਥਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ (logical implications) ਬਾਰੇ ਖੁਦ ਹੀ ਸੁਚੇਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਧਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਡੰਡੀ ਰੋਲ ਘਚੋਲੇ ਦੇ ਗੰਧਲੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵੱਲ ਵਗਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਗੰਧਲੇ ਪਾਣੀ ਹੀ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਲਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਸਰੋਤ ਬਣਦੇ ਹਨ :

“ਨਿਤਰਿਆ ਨਾ ਮੈਂ ਕਦੇ, ਗੰਧਲੇ ਗੰਧਲੇ ਹੀ ਰਹੇ

ਪਾਣੀ ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਦੇ, ਮੇਰਿਆਂ ਅਕਸਾਂ ਨਾਲ”!

ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ

ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਇੰਟਰਵਿਊ ’ਚ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ:

“ਇਸ ਅਦਾਲਤ ’ਚ ਬੰਦੇ ਬਿਰਖ ਹੋ ਗਏ

ਫੈਸਲੇ ਸੁਣਦਿਆਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਸੁੱਕ ਗਏ

ਆਖੋ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਜੜੇ ਘਰੀਂ ਜਾਣ ਹੁਣ

ਇਹ ਕਦੋਂ ਤੀਕ ਏਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿਣਗੇ”

ਉਹ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕਰਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ‘ਭੁਲਾਂਦਰਿਆਂ’ ਦੀ ਗੱਲ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਭੁਲਾਂਦਰੇ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀਆਂ, ਸਗੋਂ ਭੁਲਾਂਦਰੇ ਦਾ ਖੰਡਨ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’ ਇਸ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਪਹਿਲੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਆਉਂਦੇ ਭਵਿੱਖ ’ਚ ਇਸ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਹਸ਼ਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚੀ। ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਅੰਗਣ ਵੇਲੇ ਇਸ ਅਧੀਨ ਪੱਖ ਦੀ ਅਖੌਤੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਨੂੰ ਕਤਈ ਪੱਖ ਬਣਾ ਕੇ ਵੀ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ!

ਉਹ ਉਪਰ ਜ਼ਿਕਰ ਆਏ ਸ਼ੇਅਰ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਨਣ ’ਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੇਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਕਿਰਦਾਰ ਉਘੜਾਈ, ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ’ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। “ਬਿਰਖ ਹੋ ਗਏ” “ਬੰਦਿਆਂ” ਨਾਲ “ਅਦਾਲਤ” ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ’ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਦਾਲਤ ਸੰਸਥਾਈ ਦਾਬੇ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ “ਬਿਰਖ ਹੋ ਗਏ” “ਬੰਦੇ” ਇਸ ਦਾਬੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸਬੰਧ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਪਾਠਕ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ‘ਦਵੰਦਵਾਦੀ’ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ’ਚ, ਇਕੱਲੇ ਇਕੱਲੇ ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਹੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਮੁੱਚੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ’ਚੋਂ ਯਥਾਰਥ ਦੀ “ਦਵੰਦਾਤਮਕਤਾ” ’ਤੇ ਝਾਤ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਸੇ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਮੌਜੂਦਾ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਦਾ ਭਰਮ ਸਿਰਜਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮੌਜੂਦਾ ਅਦਾਲਤੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਵੇਖਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ:

“ਤੇਰੀ ਕਾਣੀ ਕਲਮ ਤੋਂ ਜਿਹੜੇ ਸਜਾਵਾਂ ਪਾਉਣਗੇ

ਵੇਖ ਲਈਂ ਤੇਰੇ ਲਈ ਉਹ ਵੀ ਅਦਾਲਤ ਲਾਉਣਗੇ

ਓਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਖੌਫ਼ ਖਾ ਸਿਆਹੀ ’ਚ ਨ੍ਹੇਰਾ ਘੋਲ ਨਾ”

ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ

ਸੱਤਾ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਪਛਾਣਕਾਰੀ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੰਦਰ ਇਸ ਦੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖ (ਲੋਕਾਈ) ਨਾਲ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ’ਚ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਖਿਲਾਫ ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਵਿਰੋਧ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਹੱਕੀ ਠਹਿਰਾਉਂਦੀ ਹੈ:

“ਜੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਤੁਸਾਂ

ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਹੱਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਖਲਲ ਨਾ ਲਿਖੋ”

ਉਸ ਖ਼ਾਤਰ ਅਜਿਹੀ ਲੋਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੱਤਾ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਭੁਲਾਂਦਰਾ ਮੁਕਤ ਸੱਚਾ ਚਿਤਰਨ ਹੀ ਕਲਾ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਦਾ ਜ਼ਾਮਨ ਹੈ :

“ਅਜਾਈਂ ਮਰਨਗੇ ਹਰਫ਼ਾ ਦੇ ਹਿਰਨ ਖਪ ਖਪ ਕੇ

ਚਮਕਦੀ ਰੇਤ ਨੂੰ ਯਾਰੋ ਨਦੀ ਦਾ ਤਲ ਨਾ ਲਿਖੋ”

ਪਰ ਕਵੀ ਸੁਚੇਤ ਹੈ ਕਿ ਅਨਿਆਈਂ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ 'ਚ ਸੱਤਾ ਦੀ ਸੱਚ ਬਿਆਨੀ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ :

“ਗੀਤ ਤੇਰੇ ਮੁਖਬਰੀ ਕਰ ਦੇਣਗੇ

ਤੇਰੀ ਹਿੱਕ ਵਿੱਚ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਹੈ

ਉਹ ਕਿ ਜਿਸਦੀ ਜਾਨ ਹੀ ਨੇਰ੍ਹੇ ’ਚ ਹੈ

ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਜਗਣ ’ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ

ਇਹ ਨਹੀਂ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ ਦੋਸਤੋ

ਇਹ ਤਾਂ ਧੁਖਦੀ ਧਰਤ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ

ਤਮਗਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਹਿੱਕ ਵਿਚ ਗੋਲੀਆਂ,

ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੈ”

ਆਪਣੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ ਹੈ:

“ਝੂਠੇ ਵਾਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਖ਼ਤਾਂ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸੱਚੇ ਵਾਕ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਤੱਕ।” (ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ)

ਅਜਿਹੇ ਕਰੂਰ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਅਹਿੰਸਾ “ਪਰਮੋ-ਧਰਮ” ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ “ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਣ ਚਿੱਟੇ ਕਬੂਤਰ” ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਰਕਿਆਂ ’ਤੇ ਡਿੱਗਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਖ਼ਾਤਰ “ਰਬਾਬ” ਅਤੇ “ਤੀਰ” ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦਾ ਸੰਗਮ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ:

“ਰਬਾਬ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਤੀਰ ਹੋਵੇ

ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਸਦਕੇ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰੀ

ਜੇ ਉਹ ਤਿਹਾਏ ਦਾ ਨੀਰ ਹੋਵੇ”

ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਅਜਿਹੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦੌਰ ਕਿਆਸਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ:

“ਕਈ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਕੇਵਲ

ਸ਼ਮਸ਼ੀਰ ਹੀ ਇੱਕ ਲਿਖਾਰੀ ਹੈ”

ਤਲਖ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਲੰਮਾ ਅਨੁਭਵ ਕਵੀ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦਾ “ਸਾਜ਼ ਦੀ ਤਾਰ ਤੋਂ ਤੇਗ ਦੀ ਧਾਰ ਵਿਚ” ਪਲਟਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ :

“ਤੂੰ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਵੀ ਪੁੱਛ ਲੈ ਕੇ ਮੇਰੀ ਜ਼ੁਬਾਂ

ਇਹ ਕਦੀ ਤਲਖ ਹੋਈ ਨਾ ਸੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ

ਸਾਜ਼ ਦੀ ਤਾਰ ਤੋਂ ਤੇਗ ਦੀ ਧਾਰ ਵਿੱਚ

ਪਲਟਦੀ ਸੌ ਬਰਸ ਥਰਥਰਾਉਂਦੀ ਰਹੀ”

ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਤੀਬਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨ ਬਹਾਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣਾ ਸਹਿਜ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਵਰਤਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ:

“ਪੱਥਰ ਹੇਠਾਂ ਅੰਕੁਰ ਤੜਪੇ

ਹਰ ਅੰਕੁਰ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ

ਪੱਥਰ ਵਿੱਚ ਤਰੇੜਾਂ ਪਾ ਗਈ

ਹਿੰਸਕ ਰੁੱਤ ਬਹਾਰ”

“ਪੱਥਰ”, “ਫੁੱਲ”, “ਬਹਾਰ” ਅਤੇ “ਹਿੰਸਾ” ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਖੂਬਸੂਰਤ ਅਹਿਸਾਸ ਪਾਤਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗ਼ੀ ਦੀ “ਬਹਾਰ” ’ਚ ਨਿਹਚਾ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਪੱਥਰਾਂ 'ਚ ਤਰੇੜਾਂ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਿਰਫ ਸਿਆਹ ਪੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਫਤਵਾ ਦਰਅਸਲ “ਪਾਰਖੂਆਂ” ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸੀਮਤਾਈ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦਾ ਹੈ।

ਆਓ, ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ’ਚੋਂ “ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਸੋਚ-ਢੰਗ” ਨਮੂਨੇ ਤਲਾਸ਼ਦੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੱਲ ਪਰਤੀਏ। ਉਹ ਪਾਤਰ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਦਾ “ਸਤਹੀ ਅਤੇ ਇੱਕਪਾਸੜ ਬਿਆਨ” ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ:

“ਮਾਤਮ

ਹਿੰਸਾ

ਖੌਫ਼

ਬੇਬਸੀ

ਤੇ ਅਨਿਆਂ

ਇਹ ਨੇ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਮੇਰੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ।”

ਉਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ’ਚੋਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਸੋਚ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਪਰ ਫਿਲਹਾਲ ਏਥੇ ਏਨਾ ਹੀ ਕਾਫੀ ਏ।”

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ “ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ” ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਾਵਿ ਟੋਟੇ ਦਾ ਵਧਾਇਆ ਹੋਇਆ ਰੂਪ ਛਾਪਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਉਂ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਹੈ :

“ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਮ... ਕਈ ਸਾਲ ਦੋ ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਰਹੀ... ਪਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਇਸ ਨਜ਼ਮ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਨਵੇਂ ਪੱਤੇ ਫੁੱਟ ਆਏ:

ਮਾਤਮ, ਹਿੰਸਾ, ਖੌਫ਼, ਬੇਬਸੀ ਤੇ ਅਨਿਆਂ

ਇਹ ਨੇ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ

ਜੋ ਹੁੰਦੇ ਸਨ

ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ, ਰਾਵੀ, ਜਿਹਲਮ ਤੇ ਝਨਾਂ

ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਇਕ ਦਿਨ ਹੋਵਣਗੇ

ਰਾਗ, ਸ਼ਾਇਰੀ, ਹੁਸਨ, ਮੁਹੱਬਤ ਅਤੇ ਨਿਆਂ

ਮੇਰੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ

ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਨਜ਼ਮ ਵਿੱਚੋਂ ਨਵੇਂ ਪੱਤੇ ਫੁੱਟੇ, ਉਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੋਚ ਸੰਵੇਦਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਨਵੇਂ ਪੱਤੇ ਫੁੱਟਣਗੇ।”

ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਵਿਗੜਿਆ ਅਤੇ ਮਨਚਾਹਿਆ ਅਕਸ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਵੇਗ ਹੈਰਾਨ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਟੁੱਕੇ ਹੋਏ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ।

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ,“ਅਰਥ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਨਿਗਲ਼ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ”! ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਲਿਖਤ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਸ਼ਬਦ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰਤ-ਪੈਰ ਅਤੇ ਵਾਹੋ-ਦਾਹ ਨਿਗਲ਼ਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਉਹ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਵਾਕ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ।

“ਉਪਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੋਦਾਮਾਂ ਵਿੱਚ

ਮੁਨਾਫੇ ਲਈ ਕੈਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ

ਆਰਥਿਕ ਰਾਕਸ਼ਸ ਜਿੱਤਦੇ ਹਨ”

ਉਹ ਫਟਾਫਟ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰ ਸਿਰਫ਼ ਅਖੌਤੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ’ਚ ਗਿਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ “ਖੇਤੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ” ਅਤੇ ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਉਸਨੇ “ਆਰਥਿਕ ਰਾਕਸ਼ਾਂ” ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। (ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਸ਼ਬਦ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਬ੍ਰੈਕਟ ਸਮੇਤ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ ਹੈ!) ਨਾ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਚੋਂ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਲੱਭਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਕੋਈ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਉਪਜ ਦੀ ਜਮ੍ਹਾਂਖੋਰੀ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਵੱਲ ਝਾਤ ਪਾ ਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਲੈਂਡਲਾਰਡ ਵੀ ਉਪਜ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜਮ੍ਹਾਂਖੋਰੀ ਰਾਹੀਂ ਮੁਨਾਫੇ ਕਮਾਉਣ ’ਚ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਥੇ ਗੁਦਾਮ ਜਮ੍ਹਾਂਖੋਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਰਾਖਸ਼ਸ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ’ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਵੱਡੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਇਹ ਗੇਂਦ ਹੁਣ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ 'ਚ ਹੈ ਕਿ ਉਹ “ਮੁਨਾਫ਼ੇਖੋਰਾਂ” ਅਤੇ “ਆਰਥਕ ਰਾਖਸ਼ਸਾਂ” ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਜਮ੍ਹਾਂਖੋਰੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸਮਝਦਾ ਹੈ!

ਮਸ਼ੀਨ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਦੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ

ਜਦੋਂ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ “ਖੇਤਾਂ ਵੱਲ ਵਧੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਦਿਓ-ਕੱਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ” ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦਿਓ-ਕੱਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ’ਚ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਦੋਂਕਿ ਉਸ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਮਸ਼ੀਨਾਂ “ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ”। ਦਵੰਦਵਾਦ ਇਸ ਮਸਲੇ ’ਤੇ ਵੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਉਸਤਾਦਾਂ ਦੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਇਹ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਸੱਚਾਈ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਰ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਕਦਮ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਕਦਮ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਉਸਤਾਦ ਐਂਗਲਜ਼ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ’ਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਵਾਲੇ ਇਸੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਸਚਾਈ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ -

“ਹਰ ਨਵੀਂ ਉਨਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਉਨਤੀ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ ਸਭ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਮਨੋਰਥ ਦੇ ਉਲਟ ’ਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।”

(ਏਗਲਜ਼, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਬਾਰੇ)

“ਇਹ ਇੱਕ ਨਾ ਝੁਠਲਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਤੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਜਨਤਕ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਸੂਲ, ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਰਦਾਰ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ।”

(ਏਂਗਲਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਹੀਗਲ ਦਾ ਹਵਾਲਾ)

“ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਰਦਾਰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਜਬਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜਬਰ ਨੂੰ ਉਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਤਿੱਖਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਅਸਮਾਨਤਾ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਅੱਤ ਨੂੰ ਪੁੱਜ ਕੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਵਿਪਰੀਤ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ: ਜਾਬਰ ਅੱਗੇ ਸਭ ਬਰਾਬਰ ਹਨ - ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਾਚੀਜ਼।”

(ਹੀਗਲ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਏਂਗਲਜ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ)

“ਸਾਰੀ ਅਗਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀ (ਮੂਲ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਅੱਗੇ) ਦਾ ਮਤਲਬ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲਤਾ ਵੱਲ, ਪਰ ਯਥਾਰਥ ਵਿੱਚ ਨਸਲ ਦੇ ਪਤਨ ਵੱਲ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਦਮ ਸਨ। ..... (ਆਦਿਕਾਲੀਨ ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਕਾਸ਼ਤ ਵਾਲੀ ਭੋਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨਾ, ਸੋਨੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਪਤੀ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਬਤ ਤੇ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣਾ)” ਕਵੀ ਲਈ ਇਹ ਸੋਨਾ ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਫਿਲਾਸਫ਼ਰ ਲਈ ਇਹ ਲੋਹਾ ਤੇ ਅਨਾਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕੀਤਾ।”

(“ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ‘’ਚ ਏਂਗਲਜ ਵੱਲੋਂ ਹੀਗਲ ਦਾ ਹਵਾਲਾ)

ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨਾਂ ’ਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਨ ਏਂਗਲਜ਼ ਲਈ “ਲੋਹਾ” ਸਿਰਫ਼ “ਅਗਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀ” ਦਾ “ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲਤਾ ਵੱਲ” ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਦਮਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸੂਚਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਨਸਲ ਦੇ ਪਤਨ ਵੱਲ, ਇਸ ਨਸਲ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਕਦਮਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਹੈ। ਏਂਗਲਜ਼ ਦਾ ਇਹ ਨਜ਼ਰੀਆ ਉਹਨਾਂ “ਦਿਓ ਕੱਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ” ’ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੇਵਲ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਹੀ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਮਹਿਜ਼ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਰਮਾਏ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਖੇਤਾਂ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਜੋਰ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕਿ ਤਕਨੀਕ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਇਨਸਾਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਸਰਮਾਏ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ’ਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਦਿਓ-ਕੱਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਸਰਮਾਇਆ ਹਨ, ਜਿਉਂਦੀ ਕਿਰਤ ’ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦੀ ਮੁਰਦਾ ਕਿਰਤ ਹਨ। ਜਿਉਂਦੀ ਕਿਰਤ ਤੋਂ ਇਸ ਮੁਰਦਾ ਕਿਰਤ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਨੂੰ ਪਟਕਾ ਮਾਰਨਾ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਇਨਸਾਨੀ ਜਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅੰਗਾਂ ’ਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਵਿਸਾਰੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਘੋਲ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਇਜ਼ਹਾਰਾਂ ਨੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਭੰਨ ਤੋੜ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਿਆ ਸੀ। ਮਾਰਕਸ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ “ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਅਧਾਰ” ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸਗੋਂ ਅਗਲੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਚੇਤਨ ਅਤੇ ਜਥੇਬੰਦ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਟਰੇਲਰ ਵਜੋਂ ਵੇਖਿਆ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਇਹ ਬਿਆਨ ਕਿ ‘ਦਿਓ ਕੱਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ’ ਦਾ ਇਨਸਾਨ ਨਾਲ “ਕੋਈ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਹੈ”, ਇਕ ਕਤਈ ਬਿਆਨ ਹੈ। ਇਹ ਬਿਆਨ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਮਾਜਿਕ ਰੋਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜਦਾ ਹੈ। ਏਥੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਮਸਲੇ 'ਤੇ ਚੀਨ ਅੰਦਰ ਮਾਓ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ’ਚ ਸੋਧਵਾਦੀਆਂ ਖਿਲਾਫ ਹੋਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਅਮਲੀ ਜਦੋਜਹਿਦ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਓ-ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਨੇ ਚੀਨ ਅੰਦਰ ਸੋਧਵਾਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਭਾਰੀ ਤਕਨੀਕ ਪੂਜਾ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਖਿਲਾਫ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਚੀਨ ਅੰਦਰ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਤ ਦੀ ਭਾਰੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਸਰਮਾਏ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਬਦਲ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਧਿਆਨ ਦੁਆਇਆ ਕਿ ਵੱਡੀ ਭਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ (ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਦਿਓ ਕੱਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ) ਲਈ ਵਾਫਰ ਜੁਟਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਜਿਹੀ ਵਾਫਰ ਸਿਰਜਣ ਅਤੇ ਜੁਟਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਔਸਤ ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸੰਜੋਗ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਫੌਰੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ ਭਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਸਾਮਰਾਜੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਦਰਾਮਦ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਇਹ ਮਨੁੱਖਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਅਮਲ ਤੋਂ ਧਕ ਕੇ ਲਾਂਭੇ ਕਰੇਗੀ, ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਮੁੜ ਬਹਾਲੀ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕਰੇਗੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ ਪਖੋਂ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰੇਗੀ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਧਿਆਨ 'ਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅੰਦਰ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਦਾਖਲੇ ਦੀ ਰਫਤਾਰ, ਇਸ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖੀ ਗਈ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੇ ਦਾਖਲੇ ਸਦਕਾ ਖੇਤੀ 'ਚੋਂ ਵਿਹਲੀ ਹੋਈ ਕਾਮਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸਅਨਤ 'ਚ ਫੌਰੀ ਜਜ਼ਬ ਕਰਨ ਪੱਖੋਂ ਹਾਲਤ ਕੀ ਹੈ। ਇਸਤੋਂ ਇਲਾਵਾ “ਦਿਓ ਕੱਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ” ਦੇ ‘ਬੁਖਾਰ’ ਤੋਂ ਚੌਕਸ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਭਾਰੀ ਸਨਅਤ ਅਤੇ ਹਲਕੀ ਸਨਅਤ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ਗਈ। ਮਾਓ-ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਨੇ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ 'ਚ ਹੋਏ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਨੂੰ ਪੜਚੋਲਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਘੋਖਿਆ ਸੀ, ਇਸਤੋਂ ਸਬਕ ਸਿੱਖੇ ਸਨ, ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਠੋਸ ਹਾਲਤਾਂ 'ਚ ਇਸਦੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਦੁਹਰਾ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਬਾਰੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪਹੁੰਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮਗਰੋਂ ਤੈਂਗ-ਹੂਆ ਜੁੰਡਲੀ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝ ਨੂੰ ਉਲਟਾਕੇ “ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਣ“ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਜਾਪ ਦੀ ਲੀਹ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਆਤਮਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਚੌਖਟੇ 'ਚ ਅੰਗਣ ਦੀ ਇਹ ਪਹੁੰਚ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਦੇ ਸਵਾਲ 'ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਤਾਜ਼ਗੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਬਣੀ।

ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਖਿਲਾਫ ਅੱਜ ਤਕਨੀਕ-ਪੂਜਾ ਦਾ ਝੰਡਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ “ਮੇਕ ਇਨ ਇੰਡੀਆ” ਦੇ ਹੋਕਰੇ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ “ਦਿਓ ਕੱਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ” ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਲੋਕ ਹਿਤਾਂ ਦਾ ਦਮ ਭਰਦੀ ਹੈ। ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ “ਦਿਓ ਕਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ” ਤੋਂ ਨਿਹਾਲ ਹੋਇਆ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਇਨਕਲਾਬ ਦੌਰਾਨ ਤਕਨੀਕ ਪੂਜਾ ਖਿਲਾਫ ਹੋਏ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਸਾਮਰਾਜ 'ਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ‘ਦਿਓ ਕੱਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ’ ਦਾ ਬੇਲਗਾਮ ਹੱਲਾ ਨਾ ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖੀ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਗੋਂ ਮਸ਼ੀਨੀ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਵੀ ਇਹ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਕਿਰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨਿਰਜਿੰਦ ਹੋਈਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਮਲਬੇ ਸਿਰਜ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਸਵੈ-ਵਿਰੋਧ ਹੈ ਕਿ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਮੁਲਕ ਕਹਿਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੂੰਜੀ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਿਰਤ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲੋਂ ਜਗੀਰੂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੀ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸਤਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਰਤ ਦੀ ਰੱਤ ਨਿਚੋੜ ਤੇਜ ਕਰਨ ਲਈ ਹਾਬੜੇ ਅਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲਾ ਰਹੇ ਸਾਮਰਾਜੀ ਸਰਮਾਏ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਸਹੂਲਤੀ ਤਰਕ ਪੈਂਡੂਲਮ ਵਾਂਗ ਇੱਕ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਝੂਲਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਸੁਰਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰ ਬੀਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿਓਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰ ਬੀਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ਕਰਦਾ! ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਬੀਤੇ ਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਨਕਸ਼ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਉਂਦੀ, ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜ਼ਰਈ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਬੀਤੇ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਚਿਤਰ ਕਿਉਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ!! ਉਸਦਾ ਗਿਲਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੇ ਤਾਂ ਪਾਤਰ “ਭੁੱਬਲ ਦੇ ਮੁਜ਼ਾਰਿਆਂ ਦਾ ਗੀਤ” ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਿਓਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਗਿਲਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਪਛੜਕੇ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀ” ਬਣੇ ਭਾਰਤ ਅੰਦਰ ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੀਆਂ ਬਰਕਤਾਂ ਨਹੀਂ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਪਾਤਰ ਹੋਰਨਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ 'ਚੋਂ ਇਸਦਾ ਅਗਾਂਵਧੂ ਚਿਹਰਾ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਉਂਦਾ!

ਨਾਂ ਪਾਤਰ ਦਾ - ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਪਾਸ਼ ’ਤੇ

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਅੰਗਣ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਅੰਗਣ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਸੰਪਾਦਕ ਜਿਸ ਕਸੌਟੀ ਨਾਲ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਕਸੌਟੀ ਨਾਲ ਪਰਖਿਆਂ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਨਕਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ, ਪਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਖਾਤਰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। “ਚਿੜੀਆਂ ਦਾ ਚੰਬਾ”, “ਅੱਜ”, “ਕੱਲ੍ਹ”, “ਕਲਾਮ-ਮਿਰਜ਼ਾ”, “ਦਿਲ ਮੇਰਾ ਕਿੱਧਰ ਗਿਆ”, “ਜੇ ਤੂੰ ਮੁਕਲਾਵੇ ਨਾ ਜਾਂਦੀ”, “ਕੰਡੇ ਦਾ ਜ਼ਖਮ”, “ਸਿਵੇ ਦਰ ਸਿਵੇ” ਅਤੇ “ਧਰਮ ਦੀਕਸ਼ਾ” ਵਰਗੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ’ਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇੱਛਤ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਉਸ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਭ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਸੋਚ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਅਖੌਤੀ ‘ਇਕਬਾਲਨਾਮੇ’ ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਅਜਿਹੇ ‘ਇਕਬਾਲਨਾਮਿਆਂ’ ਦੀ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਤੋਟ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗੀ। ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲਾ “ਮੈਂ”, ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚਲੇ “ਮੈਂ” ਨਾਲ “ਸਕੇ ਭਰਾ” ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ’ਚ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਅਲੰਕਾਰਕ “ਮੈਂ” ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਇਕਬਾਲਨਾਮੇ ਵੀ ਸੰਪਾਦਕ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ “ਮੈਂ” ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ “ਇੱਲ੍ਹ ਦੇ ਪੰਜਿਆਂ ’ਚ ਉੱਡ ਰਿਹਾ ਆਜਾਦ ਚੂਹਾ” ਆਖਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੂੰ “ਖਲਾਅ ਹੀ ਖਲਾਅ ਮਿਰਚਾਂ ਵਾਂਗ ਲੜਦਾ” ਹੈ। “ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ” ਉਸਨੂੰ ਰੇਸ਼ਮ ਵਾਂਗ ਹੰਢਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਬੀਤੇ “ਕੱਲ੍ਹ” ’ਚ “ਰੱਬ ਅੰਬਰ ਦੀਆਂ ਨਿਲੱਤਣਾ ’ਚ ਕੈਦ” ਹੋਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ “ਨਿਰਾਸ਼ ਆਜੜੀ ਦੇ ਵਾੜੇ ’ਚ” ਉਸ ਦੀ “ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ” ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ “ਅੱਜ” “ਬਚਨੇ ਅਮਲੀ ਦੇ ਹਉਕੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ” ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ “ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਡਰਦਾ” ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ “ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ” ਹਨ; “ਵਕਤ” ਉਸ ਲਈ “ਮਸਤ ਹਾਥੀ ਵਾਂਗ, ਇੱਕ ਸਮੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ” ਨੂੰ ਕੁਚਲਦਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਦੀ ਬਜਾਏ “ਮੈਂ ਕੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹਾਂ”। ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ “ਸਿਆਹ ਪੱਖਾਂ” ਦੀ ਹੀ ਤਸਵੀਰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣਗੀਆਂ। ਪਰ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ-ਦੋਖੀ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਭੁਲਾਂਦਰਿਆਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ’ਚ ਚਕਨਾਚੂਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਗੱਲ ’ਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੂ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਰੋਲ ਸਮੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਥਾਪਤ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨ ਹਾਲਤਾਂ ਬਾਰੇ ਅਜਿਹੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਮੋਹ-ਭੰਗਣਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਉਮੰਗਾਂ ਦੇ ਲੜ ਲਾਉਣ ਲਈ ਆਧਾਰ-ਸਮੱਗਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੇ ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ “ਯਾਰੋ ਐਸਾ ਕਿਤੇ ਨਿਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ - ਜਿਸ ਚ ਸੂਲੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਨਹੀਂ” ਖਿਲਾਫ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਲੋਟੂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਪੱਲੜੇ ਤੋਲਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਅਹਿਸਾਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਬੋਲਾਂ 'ਚ ਵੀ ਸਟੇਟ ਅਜਿਹਾ “ਚਾਰ ਸਿੰਗਾ ਸਾਹਨ” ਹੈ ਜਿਸਨੇ “ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਤਮਾ ਚੋਂ” “ਸਦਾ ਹੀ ਹਰਿਆਵਲ ਚੱਟੀ ਹੈ”। ਜ਼ਿਕਰ ਅਧੀਨ ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ 'ਚ ਪਏ ਬਗੈਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚਤਾ 'ਚ ਅੰਗਣ ਅਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਇਸ ਸਮੁੱਚਤਾ ਨਾਲ ਸਥਾਨਬੰਦੀ ਕਰਨ ਦੀ ਖਰੀ ਪਹੁੰਚ ਬਿਨਾਂ, ਸਹੀ ਸਿੱਟੇ ਨਹੀਂ ਕੱਢੇ ਜਾ ਸਕਦੇ।

ਜਿਹੜੀ ਕਸੌਟੀ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ’ਚ ਫੜੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਮਹਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਇਸਦੇ ਮੇਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀਆਂ। ਮਹਾਨ ਚੀਨੀ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਲੂ ਸ਼ੁਨ ਦੀ “ਪਾਗਲ ਦੀ ਡਾਇਰੀ” ’ਚ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਇੱਛਤ ਸੁਨੇਹੇ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ। ਇਸਦੀ ਥਾਂ “ਬੰਦੇਖਾਣੇ ਸਮਾਜ” ਦੀ ਤਸਵੀਰ, ਅਤੇ ਇਸ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲੈਣ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਹੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਵੇਗੀ। “ਆਹ ਕਿਊ ਦੀ ਸੱਚੀ ਕਹਾਣੀ” ’ਚੋਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਨਾ “ਉਜਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ” ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਦੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’ ਦੀ ਝਲਕ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗੀ।

ਏਂਗਲਜ਼ ਅਤੇ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਪਰਖ ਕਸੌਟੀ

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕੁੱਲ ‘ਔਗੁਣਾਂ’ ਦੀ ਜੜ੍ਹ, “ਮਾਰਕਸਵਾਦ” ਤੋਂ “ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ” ਹੋਣਾ ਹੈ। ਉਸ ਖਾਤਰ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਚਿਤਰਣ ਲਈ ਲੇਖਕ ਦਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਹੋਣਾ ਕਤਈ ਸ਼ਰਤ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਰਤ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਰੱਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਗੈਰ-ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਮਹਾਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ’ਚ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਰੱਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ’ਚ ਪੇਸ਼ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਫੱਟੀ ਪੋਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਉਸਤਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ’ਚ ਇਸ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਮਾਰਗਰੇਟ ਹਾਰਕਨੈੱਸ ਦੇ ਨਾਂ ਅਪ੍ਰੈਲ 1888 ’ਚ ਲਿਖੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ਤ ’ਚ ਏਂਗਲਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਮਸਲੇ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੇ ਹਨ:

“ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਇਹ ਕਸੂਰ ਕੱਢਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਧਾ ਸਪਾਟ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਨਾਵਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ, ਸਾਡੇ ਜਰਮਨਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਚਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਮਨੋਰਥ-ਮੁਖੀ ਨਾਵਲ “Tendenzroman” ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਮੈਂ ਜੋ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਉਸਦਾ ਉੱਕਾ ਹੀ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਰਾਵਾਂ ਜਿੰਨਾਂ ਵਧੇਰੇ ਛੁਪੀਆਂ ਰਹਿਣ, ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਲਈ ਓਨਾ ਹੀ ਚੰਗੇਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਵੱਲ ਮੈਂ ਸੰਕੇਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਵੀ ਜਨਮ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਬਾਲਜ਼ਾਕ, ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ ਭੂਤ ਦੇ, ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸਾਰਿਆਂ ਜੋਲਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦਾ ਕਿਤੇ ਵਡੇਰਾ ਉਸਤਾਦ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ; ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ “ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਖਾਂਤ” ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਫਰਾਂਸਿਸੀ ਸਮਾਜ ਦਾ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੈਰਿਸ ਦੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦਾ, ਅਤਿਅੰਤ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਯਥਾਰਥਕ ਇਤਿਹਾਸ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ... ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜੋ ਮੈਂ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਕੁੱਲ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ, ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅੰਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ। ਖੈਰ, ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇੱਕ ਲੈਜੀਟੀਮਿਸਟ (1792 ’ਚ ਫਰਾਂਸ ਅੰਦਰ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਪਟਕਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸ਼ਾਹੀ ਬਰਬਨ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਕੁਲੀਨਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਸਨ।) ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਹਾਨ ਰਚਨਾ ਉੱਚ ਵਰਗ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਟੱਲ ਪਤਨ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਮਰਸੀਆ ਹੈ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਭ ਹਮਦਰਦੀਆਂ ਸਰਵਨਾਸ਼ ਦੇ ਮੂੰਹ ਆਈ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉਸਦਾ ਵਿਅੰਗ ਕਦੇ ਏਨਾ ਤਿਖੇਰਾ ਨਹੀਂ, ਉਸਦਾ ਕਟਾਖ਼ਸ਼ ਕਦੇ ਏਨਾ ਕੌੜਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਹੀ ਮਰਦਾਂ-ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਯਾਨੀ ਕਿ ਰਾਠਾਂ ਨੂੰ – ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਡੂੰਘੇ ਦਿਲੋਂ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਬਿਨਾ ਲੁਕਾਅ-ਛੁਪਾਅ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹੈ – ਵਿਚਰਦੇ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।.. ਐਨ ਉਹੀ ਬੰਦੇ.. ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕੱਟੜ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ…… ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਆਪਣੇ ਵੇਲੇ (1830-1836) ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨ-ਸਮੂਹ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਸਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਜਮਾਤੀ ਹਮਦਰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੁਅੱਸਬਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਲਾਡਲੇ ਰਾਠਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੀ ਲੋੜ ਦੇਖੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਐਸੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਜੋਂ ਚਿਤਰਿਆ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਘੱਟ ਮਾੜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਉਸਨੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਥਾਂ ਦੇਖ ਲਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਉਹੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ – ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੈਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਬਜੁਰਗ ਬਾਲਜ਼ਾਕ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੁਣਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ।”

ਮਹਾਨ ਏਂਗਲਜ਼ ਸਾਡੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵਾਂਗ ਹਾਰਕਨੈੱਸ ਤੋਂ ‘ਦਵੰਦਵਾਦੀ’ ਹੋਣ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕਪਾਸੜ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ। ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਜਿਕਰ ਅਧੀਨ ਰਚਨਾ ’ਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ “ਸਿਥਲ” ਪੱਖ ਦਾ ਹੀ ਚਿਤਰਣ ਹੈ। ਏਂਗਲਜ਼ ਇਸ ਸਿਥਲਤਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਇਸੇ ਰਚਨਾ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ, ਸਗੋਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਚਨਾ ਲਈ ਰਾਖਵੀਂ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ: “ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਆਰਥਰ ਗ੍ਰਾਂਟ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਹੈ... ਤੁਹਾਡੀ ਹਮਾਇਤ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਭਿਅ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਏਨੀ ਵਧੇਰੇ ਸਿਥਲ ਹੋ ਕੇ ਹੋਣੀ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟ ਰਹੀ, ਏਨੀ ਵਧੇਰੇ ਵਿਆਕੁਲ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਲੰਡਨ ਦੇ ਧੁਰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ। ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਿਥਲ ਪੱਖ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮ ਪੱਖ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਰਾਖਵਾਂ ਰੱਖ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਤਸੱਲੀ ਕਰ ਲੈਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹਨ?”

ਕੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਲਈ ਇਹ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਏਂਗਲਜ਼ ਅਜਿਹੀ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਭਾਗ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਨਾਂਹ ਪੱਖ (ਸਿੱਥਲਤਾ) ਨੂੰ ਚਿਤਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਨਵੰਬਰ 1885 ’ਚ ਮਿੱਨਾ ਕਾਟਸਕੀ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਆਪਣੇ ਖ਼ਤ ’ਚ ਏਂਗਲਜ਼ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਰੂਸ ਤੇ ਨਾਰਵੇ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਲੇਖਕ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਸਭ ਇਕ ਮਨੋਰਥ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਮੈਂ ਸਮਝਦਾਂ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਫ਼ ਸਪਸ਼ਟ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ, ਮਨੋਰਥ ਖੁਦ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਰਾਹੀਂ ਝਲਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸਮਾਜਕ ਟੱਕਰਾਂ ਸਬੰਧੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹ ਵਰਨਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਭਵਿੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੱਲ ਪਰੋਸ ਕੇ ਪਾਠਕ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਜੋੜਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਅਧੀਨ ਨਾਵਲ ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਬੁਰਜੂਆ ਹਲਕਿਆਂ ਦੇ, ਅਰਥਾਤ ਉਹ ਹਲਕੇ ਜਿਹੜੇ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਤ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਰਾਇ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਮਨੋਰਥ ਦਾ ਨਾਵਲ ਆਪਣੇ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜੇ ਇਹ ਯਥਾਰਥਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਵਫਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਚਿਤਰਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪ੍ਰਬਲ ਰਵਾਇਤੀ ਭੁਲਾਂਦਰੇ ਤੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਬੁਰਜੂਆ ਜਗਤ ਦੇ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹਿਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਬੰਧਤ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਆਮ ਸਿੱਧਾ ਹੱਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕੋਈ ਧਿਰ ਮੱਲੇ ਬਿਨਾਂ, ਜੋ ਕੁਝ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਉਸਦੀ ਸਦੀਵੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਬਾਬਤ ਅਟੱਲ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸ਼ੰਕਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।”

ਕੀ ਏਂਗਲਜ਼ ਦੀ ਕਹੀ ਇਸ ਗੱਲ ’ਚੋਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ ਕਿ ਸਥਾਪਤ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੱਕੀ ’ਚ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ; ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ “ਭਵਿੱਖੀ ਹੱਲ ਪਰੋਸ” ਕੇ ਨਾ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।

ਸੰਸਾਰ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਲੈਨਿਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ-ਵਾਸਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲਿਓ ਟਾਲਸਟਾਏ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਪਰ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਨੂੰ “ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ” ਹੋਣ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਲੈਨਿਨ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਟਾਲਸਟਾਏ ਵੱਲੋਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਹਕੀਕੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ’ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦਾ ਲੈਨਿਨਵਾਦੀ ਮੁਲੰਕਣ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜੀਬ ਜਾਪ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝੀ ਸੀ:

“ਕਿਸੇ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ ਦਾ ਨਾਤਾ ਅਜਿਹੇ ਇਨਕਲਾਬ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਜਿਸਨੂੰ ਸਮਝਣ ’ਚ ਉਹ ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਾਕਾਮ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਵੇਖਿਆਂ ਅਜੀਬ ਅਤੇ ਬਣਾਉਟੀ ਜਾਪ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੀਸ਼ਾ, ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਅਖਵਾ ਸਕਦਾ ਜੇ ਉਹ ਚੀਜਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਪਰ ਸਾਡਾ ਇਨਕਲਾਬ ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸ਼ੈਅ ਹੈ... ਸਥਾਪਿਤ ਗਿਰਜੇ, ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਗੀਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੂੰਝ ਦੇਣ, ਜਿਮੀਂਦਾਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਣ, ਜਮਾਤੀ ਪੁਲਸ ਰਾਜ ਦੀ ਥਾਂ ਆਜਾਦ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਹੰਭਲਾ, ਕਿਸਾਨੀ ਵੱਲੋਂ ਸਾਡੇ ਇਨਕਲਾਬ ’ਚ ਲਏ ਹਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਦਮ ਦੀ ਰੂਹ ਹੈ; ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਇਸ ਕਿਸਾਨ ਹੰਭਲੇ ਨਾਲ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੇ “ਇਸਾਈ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ” ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਇੱਕਸੁਰ ਹੈ – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਅੰਗਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।”

ਕੀ “ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਵੇਖਿਆਂ” ਇਹ ਵੀ ਅਜੀਬ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਕਿ ਇਥੇ ਲੈਨਿਨ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੇ “ਇਸਾਈ ਅਰਾਜਕਤਾਵਾਦ” ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖ ਵਜੋਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ “ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਣ ਲਈ” ਕਿਸਾਨ ਹੰਭਲੇ ਨੂੰ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੈਨਿਨ ਖਾਤਰ ਵੇਲੇ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ “ਹਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਦਮ ਦੀ ਰੂਹ ਹੈ”। ਟਾਲਸਟਾਏ ਇਸ ਹੰਭਲੇ ਨਾਲ “ਕਿਤੇ ਵੱਧ” ਇਕਸੁਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੀ “ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ” ਹੈ।

ਏਥੇ ਲੈਨਿਨ ਦਰਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ’ਚ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਉਸਦੇ “ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ” ਦੀਆਂ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਨਾਲੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ ਕਿ ਲੈਨਿਨ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬੁਰਜੂਆ ਇਨਕਲਾਬ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੋ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਰਾਹੀਂ ਇਸਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਸਾਹਿਤਕ ਵਿਰਸੇ ਵਜੋਂ ਸਭਨਾਂ ਰੂਸੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਜੋਂ ਸੰਭਾਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ:

“ਜੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਚਮੁਚ ਸਭਨਾਂ (ਜੋਰ ਲੈਨਿਨ ਦਾ) ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਹਾਲਤ, ਅੰਧਕਾਰ, ਹੱਡ-ਭੰਨਵੀਂ, ਉਕਤਾਊ ਕਿਰਤ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਲਈ ਸਰਾਪ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਖਿਲਾਫ਼ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਢਣਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।”

ਅੱਗੇ ਲੈਨਿਨ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਵੱਲੋਂ ਜਨ-ਸਮੂਹਾਂ ਅੰਦਰ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਜਾਹਤ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਦੇ ਕਾਜ਼ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੇਗੀ:

“ਇਸ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਰੂਸੀ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰੂਸੀ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਵੱਲੋਂ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਤੇ ਲੁੱਟੇ-ਪੁੱਟੇ ਜਨ-ਸਮੂਹਾਂ ਕੋਲ ਟਾਲਸਟਾਏ ਵੱਲੋਂ ਰਾਜ, ਗਿਰਜੇ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।”

ਲੈਨਿਨ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ’ਚ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਅਖੌਤੀ ਸਵੈ-ਪੂਰਨਤਾ ਬਾਰੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਖਾਮ-ਖਿਆਲ “ਰੱਬੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ” ਦੀ ਚਾਹਤ ਦੀ ਵਲਗਣ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗੀ, ਸਗੋਂ “ਜਾਰਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਭੋਂਇੰ-ਸਰਦਾਰੀ ’ਤੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਵਦਾਣੀ ਸੱਟ ਮਾਰਨ ਲਈ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ” ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਬਣੇਗੀ।” (ਲੈਨਿਨ, ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਬਾਰੇ)

ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ-ਲੈਨਿਨਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਅੰਦਰ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਵਜੋਂ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਪੱਖ ਤੇ ਮੁੱਖ ਟੇਕ ਰੱਖਕੇ ਉਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੀਆਂ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਰ ਕਰਨ 'ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੇ ਸਬੰਧ ’ਚ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ।

“ਸਿਰਫ ਸਿਆਹ ਪੱਖਾਂ” ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੋਣ ਦਾ ਨਕਾਰੀ ਫਤਵਾ

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅੰਦਰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ “ਉੱਘੜਵੇਂ ਗੁਣ” (ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ) ਇਉਂ ਬਿਆਨੇ ਗਏ ਹਨ:

“ਨਿਰਾਸ਼ਾ, ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਸਮਰੱਥਾ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਵਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉੱਪਰ ਸ਼ੱਕ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰਫ ਸਿਆਹ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਉਭਾਰਨਾ ਆਦਿ ਵੀ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਉੱਘੜਵੇਂ ਗੁਣ ਹਨ।” (ਜ਼ੋਰ ਸਾਡਾ )

ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਕਵਿਤਾ ਦੇ “ਉੱਘੜਵੇਂ ਗੁਣ” ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹੋਣਗੇ ਜਿਹੋ ਜਿਹੇ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਬਿਆਨੇ ਗਏ ਹਨ, ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਖਾਸੇ ਪੱਖੋਂ ਹੀ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਕਵਿਤਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਪਰੋਕਤ ਬਿਆਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ’ਚ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ 'ਚ ਖਾਸੇ ਪੱਖੋਂ ਹੀ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਕੁਝ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਚੰਗੀਆਂ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਦੀ ਧਾਰ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਆਹ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਕਵੀ ਹੈ; ਸਥਾਪਤੀ ਪੱਖੀ ਨਖਿੱਧ ਕਵੀ ਹੈ।

ਆਓ,ਉਸਦੇ ਉੱਪਰ ਜ਼ਿਕਰ ’ਚ ਆਏ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਫਤਵੇ ਨੂੰ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ’ਚੋਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕੁਝ ਹਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਵਾਚੀਏ :

“ਮੈਂ ਰਾਹਾਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਦਾ

ਮੈਂ ਤੁਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰਾਹ ਬਣਦੇ

ਯੁਗਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫਲੇ ਆਉਂਦੇ

ਇਸੇ ਸੱਚ ਦੇ ਗਵਾਹ ਬਣਦੇ”

 

“ਤੂੰ ਜੋ ਉਮਰ ਭਰ ਜਗਾਏ

ਤੇ ਦਰੀ ਘਰੀਂ ਟਿਕਾਏ

ਤੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਅੱਜ ਵੀ

ਉਹਨਾਂ ਦੀਵਿਆਂ ਦੀ ਲੋਅ ਹੈ”

 

“ਮੈਂ ਨਾ ਰਹਾਂਗਾ ਫਿਰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਗੀਤ ਰਹਿਣਗੇ

ਪਾਣੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਗੀਤ ਮੈਂ ਪਾਣੀ ਤੇ ਲੀਕ ਹਾਂ”

 

“ਉਹ ਜੋ ਰੰਗਾਂ ਚ ਚਿਤਰੇ ਨੇ ਖੁਰ ਜਾਣਗੇ

ਉਹ ਜੋ ਮਰ ਮਰ ’ਚ ਉਕਰੇ ਨੇ ਮਿਟ ਜਾਣਗੇ

ਬਲਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਹਵਾ ’ਚ ਲਿਖੇ

ਹਰਫ ਉਹੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਿਖੇ ਰਹਿਣਗੇ”

 

“ਇਹ ਨੇ ਸਾਜ ਸਾਜ ਨਿਵਾਜ਼ ਤੂੰ

ਤੇ ਫਿਜ਼ਾ ਨੂੰ ਧੁੰਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੈ”

 

“ਬਸ ਕਤਰਾ ਕਤਰਾ ਢਲਦਾ ਹੈ

ਬਦਲਣ ਦੀ ਧੀਮੀ ਤੋਰ ਸਹੀ

ਪਰ ਯੁਗ ਜਰੂਰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ”

 

“ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਮਚਦਿਆਂ ਅੰਗਿਆਰਿਆਂ 'ਤੇ ਨੱਚਦੇ ਰਹੇ

ਤੁਹਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ’ਚ ਹੀ ਝਾਂਜਰਾਂ ਦਾ ਕਾਲ ਰਿਹਾ”

 

“ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ’ਚੋਂ ਹਾਂ

ਜੋ ਸਦਾ ਸਫਰ ’ਤੇ ਰਹੇ

ਜਿਨਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਸਦਾ

ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਥਾਲ ਰਿਹਾ”

 

“ਨ੍ਹੇਰ ਨਾ ਸਮਝੇ ਕਿ ਚਾਨਣ ਡਰ ਗਿਆ ਹੈ

ਰਾਤ ਨਾ ਸੋਚੇ ਕਿ ਸੂਰਜ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ

ਬਾਲ ਜੋਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਮਾਣ ਮੱਤੀਆਂ

ਉਠ ਜਗਾ ਦੇ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ”

 

“ਰੇਤ 'ਤੇ ਬਾਬਰ ਦਾ ਸੀ

ਰੂਹਾਂ 'ਤੇ ਉਸਦਾ ਰਾਜ ਸੀ

ਉਹ ਜੋ ਅਕਸਰ ਆਖਦਾ ਸੀ

ਛੇੜ ਮਰਦਾਨੇ ਰਬਾਬ”

 

“ਪੱਥਰ ਹੇਠਾਂ ਅੰਕੁਰ ਤੜਪੇ

ਹਰ ਅੰਕੁਰ ਵਿਚ ਫੁੱਲ

ਪੱਥਰ ਵਿੱਚ ਤਰੇੜਾਂ ਪਾ ਗਈ

ਹਿੰਸਕ ਰੁੱਤ ਬਹਾਰ”

 

“ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਲਫਜ਼ ਜਿਉਂਦੇ ਨੇ

ਸੁਖਨਵਰ ਜਿਉਣ ਮਰ ਕੇ ਵੀ

ਉਹ ਕੇਵਲ ਜਿਸਮ ਹੁੰਦੇ ਨੇ

ਜੋ ਸਿਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਆਹ ਬਣਦੇ”

         

“ਰਾਤ ਨੂੰ ਖਾਕ ਤੇ ਡੁੱਲਣ ਨਾ ਦੇ

ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਫਜ਼ ਬਣਾ ਦੇ

ਲੈ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਤਰ ਬਣਾ ਦੇ

ਲਾਲ ਲਹੂ ਦੀ ਧਾਰ”

 

“ਰੱਤ ਦੇ ਟੇਪੇ ਸਰਦਲ ਕਿਰਦੇ

ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਹੋ ਪੰਛੀ ਗਿਰਦੇ

ਤੇਰੀ ਛੋਹ ਸੰਗ ਫਿਰ ਉੱਡ ਜਾਂਦੇ

ਬਣ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਡਾਰ”

 

“ਜੇ ਆਈ ਪਤਝੜ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਏ

ਤੂੰ ਅਗਲੀ ਰੁੱਤ ਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖੀ

ਮੈਂ ਲੱਭ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿਤਿਓਂ ਕਲਮਾਂ

ਤੂੰ ਫੁੱਲਾਂ ਜੋਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਰੱਖੀਂ”

 

“ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ

ਹੈ ਕੋਈ ਸ਼ੈ ਇਸ ਵਜੂਦ ਅੰਦਰ

ਉਹ ਜਿਹੜੀ ਲਿਸ਼ਕ ਉੱਠਦੀ ਹੈ

ਜਦੋਂ ਸਭ ਰੁੱਖ ਸਿਆਹ ਬਣਦੇ”

 

“ਸਾਗਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਤਰ ਕੇ

ਸਭ ਰੰਗ ਜਲ ’ਚ ਭਰ ਕੇ

ਖੁਦ ਨੂੰ ਨੁਮਾਇਆ ਕਰਕੇ

ਬੁਝ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋਅ ਹੈ”

 

“ਜੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਇਉ ਸੂਰਜ ਨਾ ਤਪਦਾ

ਮੈਂ ਫੋਕੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਚਮਕਦਾ

ਕਿਸੇ ਚੋਟੀ ’ਤੇ ਠਹਿਰੀ ਬਰਫ ਹੁੰਦਾ

ਮੈਂ ਬਣ ਕੇ ਨੀਰ ਇਉਂ ਵਗਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ”

 

“ਬਲਦਾ ਬਿਰਖ ਹਾਂ ਖਤਮ ਹਾਂ ਬਸ ਸ਼ਾਮ ਤੀਕ ਹਾਂ

ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਬਹਾਰ ਦੀ ਕਰਦਾ ਉਡੀਕ ਹਾਂ”

“ਮੇਰਾ ਰਥ ਹੈ ਧਰਤੀ

ਬਿਰਖ ਨੇ ਮੇਰੇ ਪਰਚਮ

ਮੇਰਾ ਮੁਕਟ ਹੈ ਸੂਰਜ

ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਨ ’ਚ ਹਾਂ”

 

“ਇਹ ਨੇ ਸਾਜ਼ ਸਾਜ਼ ਨਿਵਾਜ਼ ਤੂੰ

ਤੇ ਫਿਜ਼ਾ ਨੂੰ ਧੁਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੈ

ਤੇਰੇ ਪੋਟਿਆਂ ਤੇ ਸੁਰਾਂ 'ਚ ਇਹ

ਕੇਹੇ ਫ਼ਾਸਲੇ ਕੇਹੀ ਲੀਕ ਹੈ”

ਉਪਰੋਕਤ ਮਿਸਾਲਾਂ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਜੂਦ ਸਮੋਏ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਦੀ ਪੂਰੀ ਝਲਕ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਅੰਸ਼ਕ ਝਲਕ ਹੀ ਹਨ। ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਮਿਸਾਲਾਂ ਇਸ ਜਾਇਜ਼ੇ ਨੂੰ ਗਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ ਕਿ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਆਹ ਪੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਹੀ ਚਿਤਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ “ਇਨਸਾਨ” ਜਾਂ “ਲੋਕਾਂ” ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਮਰੱਥਾ ’ਤੇ ਕਿਸੇ “ਸ਼ੱਕ” ਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਹਨ। ਕੌਣ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਇਹ ਨੇ ਸਾਜ਼ ਸਾਜ਼ ਨਿਵਾਜ਼ ਤੂੰ, ਤੇ ਫਿਜ਼ਾ ਨੂੰ ਧੁਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੈ” ਵਰਗੇ ਬੋਲ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਿਆਹ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ?!

ਪਰ ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਡਾ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਹਿੰਮਤ ਹਾਰਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਾਫੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਚਾਰ ਕਾਵਿ-ਟੋਟਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਖੋਖਲੇ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਹਵਾਲਾ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਹਨ :

“ਖ਼ਾਕ ਕਰਦਾ ਦਿੰਦੀ ਏ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੁੱਲ ਦੀ ਤਲਾਸ਼

ਕੌਣ ਆਪੇ ਨੂੰ ਉਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵਿਕਣ ਦੇਂਦਾ ਏ”

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਨੇ ਸਮੁੱਚੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ “ਵਿਕਾਊ” ਕਰਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਸ਼ਬਦ “ਬੰਦੇ” ਨੂੰ ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਸਮੁੱਚੀ ਲੋਕਾਈ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸਲ ਅਸਲ ਵਿਸ਼ਾ “ਵਿਕਣ” ਦੇ ਰਾਹ ਤੁਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਹਸ਼ਰ 'ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਹੈ। ਸੁਨੇਹਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਮੀਰ ਦੀ ਮੰਡੀ ਦਾ ਮਾਲ ਹੋਏ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਸਤੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਮਿੱਟੀ ਹੋਣ 'ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮੁੱਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਮਾਇਆਧਾਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਵਜੂਦ ਸਮੋਇਆ ਪਹਿਲੂ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਨਿਘਾਰ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕਾਵਿ ਟੋਟੇ ਵੀ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ’ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਕਰੁਚੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਨਿੱਜ-ਮੁਖੀ, ਲਾਲਚੀ, ਖੁਦਗਰਜ਼ ਲਾਲਸਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ ਬਾਰੇ ਸਰੋਕਾਰ ਜਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, “ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਜਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਚੀਰ ਲਿਤਾੜ ਕੇ”, “ਐ ਨਗਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਫਿਕਰ ਤੇਰਾ ਹੈ” ਅਤੇ “ਧੁੱਪਾਂ ਮੱਲਣ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਲੜਦੇ ਨੇ” ਵਰਗੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਸਮੂਹਕ ਸਾਂਝੇ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸੱਖਣੀ ਖੁਦਗਰਜ਼ ਬੁਰਜੂਆ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਰੋਕਾਰ ਜਗਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਹ ਇੱਕ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਬਣਤਰ ਅੰਦਰ ਭਾਰੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਅਤੇ ਮਜਬੂਤੀ ’ਚ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਅਧੀਨਗੀ ਅਤੇ ਚੌਧਰ ਹੇਠ ਵਿਚਰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਘੁਚਲੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਮਜ਼ਲੂਮ ਜਮਾਤਾਂ ਲਈ ਆਪੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਅਤੇ ਆਪੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਸਰਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟੇ ਬਗੈਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਮਾਤਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਅਸਰਦਾਰ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਲੜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਇਹਨਾਂ ਅਸਰਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਕੜਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਕੱਟਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪੇ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨੂੰ ਸਹਿਲ ਕਰਨ ’ਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਵੀ ਪਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ’ਚ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਸਥਾਪਤ ਵਰਤਾਰਾ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕਾਲੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਦੇ ਲੰਗਾਰੇ ਜਾਣ ’ਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ:

“ਹਾਂ ਤਖਤ ਟਿਕੇ ਪਰ ਕਦ ਤੀਕਰ,

ਹਾਂ ਲੋਕ ਵਿਕੇ ਪਰ ਕਦ ਤੀਕਰ”

ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਲੈਨਿਨਵਾਦੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਲੰਮਾ ਚਿਰ ਪੁਰਾਣੇ ਲੋਟੂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਖਿਲਾਫ ਲੜਾਈ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਰਜ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਮਾਤਾਂ ਨੂੰ ਗੱਦੀ ਤੋਂ ਲਾਹੁਣ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਕਠਨ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਿੱਜਵਾਦੀ ਮੁਕਾਬਲੇਬਾਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਰੁਚੀਆਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀਆਂ ਸਫਾਂ ਤੱਕ ਪਸਾਰਾ ਅਤੇ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮੁੜ-ਬਹਾਲੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜੋਕੇ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਵੀ ਇਹ ਰੁਚੀਆਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤਾਂ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ’ਚ ਪਾਟਕ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਿਆਉਣ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰੁਚੀਆਂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ’ਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਅੰਦਰ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤ ਧੜੇਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਠੁੰਮਣਾ ਬਣਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸੋ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਬੇਗਾਨੇ ਜਮਾਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਦੀ ਤਸਵੀਰਕਸ਼ੀ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤੌਹੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਐਨ ਉਲਟ ਇਹ ਆਪੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ’ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ’ਚ ਮਦਦਗਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਚ ਅਜਿਹੀ ਬੇਬਾਕ ਪੜਚੋਲ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਹੈ। “ਕਲ ਕਾਤੀ ਰਾਜੇ ਕਾਸਾਈ” ਦਾ ਹੋਕਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮਹਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ “ਅੰਨ੍ਹੀ ਰੱਈਅਤ ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣੀ” ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਕਦੇ ਵੀ ਦੁਚਿੱਤੀ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਈ।

ਗੰਧਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਕਸ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣੀ ਸੋਚ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਬਾਰੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ੇਅਰ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਵੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਲਿਖਤ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹੈ:

“ਨਿੱਤਰਿਆ ਨਾ ਮੈਂ ਕਦੇ, ਗੰਧਲੇ ਗੰਧਲੇ ਹੀ ਰਹੇ

ਪਾਣੀ ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਦੇ, ਮੇਰਿਆਂ ਅਕਸਾਂ ਨਾਲ”

ਇਹ ਹਵਾਲਾ ਵੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ ਕਵੀ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਇਕਬਾਲਨਾਮੇ ਦੇ ‘ਸਬੂਤ’ ਵਜੋਂ ਹੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਸਵੈ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ:

“ਫਰੀਦਾ ਕਾਲੇ ਮੈਂਡੇ ਕੱਪੜੇ

ਕਾਲਾ ਮੈਂਡਾ ਵੇਸ

ਗੁਨਾਹੀ ਭਰਿਆ ਮੈਂ ਫਿਰਾਂ

ਲੋਕ ਕਹਿਣ ਦਰਵੇਸ਼”

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤਿਆਂ ਤਾਂ ਕਈ ਮਹਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਗੁਨਾਹਾਂ’ ਦੇ ਨਿੱਜੀ ਇਕਬਾਲਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’ ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਹੇਠ ਹੈ। ਉਹ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਸੀਮਤ ਸੁੰਗੜੇ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਲਛਮਣ ਰੇਖਾ ’ਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ। ਲੋੜੀਂਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਠੀਕ ਬਿਆਨ ’ਤੇ ਅਟਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਪਰ ਏਨੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਸਰਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਕਲਾ ਦੇ

ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ

ਉਪਰੋਕਤ ਠੀਕ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਵੀ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵੰਨਗੀਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀਆਂ ਆਪੋ-ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ। ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਅਸਲੋਂ ਨਿਆਰਾ ਰੂਪ ਹਨ। ਇਸ ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ, ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਾਂਗ ਆਤਮਸਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਨਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਤੱਕ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਰਸਾਈ ਦਾ ਮਾਰਗ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਹਜ ਸੰਵੇਦਨਾ ਹੈ। ਸੁਹਜ ਲਿਸ਼ਕਾਈ ਦੇ ਰੰਦੇ ’ਚੋਂ ਲੰਘਣ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਦੇ ਰੰਗ ’ਚ ਰੰਗੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇਸ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਮੁਹਾਂਦਰੇ ਦੀ ਕਾਇਆ-ਪਲਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਇਸ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅੰਦਰ ਕਹੇ-ਅਣਕਹੇ ਦਾ ਸਾਕ ਹੋਰ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੀ “ਜਾਦੂਗਰੀ” ਸੁਹਜ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਅਸਰਦਾਰ ਵਾਹਕ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਧਾਰਾ 'ਚ ਵੀ ਇਹੋ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ। ਰਮਜ਼ਾਂ ਅਸਰਦਾਰ ਸੰਦੇਸ਼ ਵਾਹਕ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਕਵਿਤਾ ਅੰਦਰ ਸ਼ਬਦ ਬਿੰਬਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ’ਚ ਢਲਿਆ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਯਥਾਰਥ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸੂਝ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਇਸ ਕਾਇਆਪਲਟੀ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨੂੰ ਰਲ਼ਗੱਡ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਤਿਲ੍ਹਕਵਾਂ ਰਸਤਾ ਹੈ। ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਪੇਸ਼ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰਕ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਧੂੜ ਵਜੋਂ ਨਕਾਰਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ’ਚ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਵੀ ਪਾਤਰ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਨੂੰ “ਕੁੱਲ ਜਹਾਨ” ਦਾ “ਮਸਲਾ” ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ, ਅਤਿਕਥਨੀ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ “ਮਸਲਾ” ਵੀ “ਤਿੰਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ” ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੇ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਮਜਲੂਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਭਾਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਜਨਤਾ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਹੋਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਕ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਾਵਿ ਉਡਾਰੀ ਦੇ “ਤਿੰਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ” ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਹੋਣੀ ਦੇ ਅੰਬਰ ’ਤੇ ਪਰਵਾਜ਼ ਭਰਨ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਮਨਸੂਖੀ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘੋਲ ਮੰਗ-ਪੱਤਰਾਂ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲੈਣ ਦਾ ਅਗਵਾਈਨੁਮਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟਿੱਪਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਂਝ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੋਲ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਵਰਗੇ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਵੀ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਰਹਿਬਰੀ ਦਾ ਸੁਪਨਸਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪਾਤਰ ਦੀ “ਅਤਿਕਥਨੀ” ਦੀ ਗੱਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਓਪਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਤੱਤ ਪੱਖੋਂ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਅੰਦਰ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦੀ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਇਹ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮੁਲਕ ਅੰਦਰ ਅੰਸ਼ਕ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੱਡੇ ਘੋਲਾਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ ਅਤੇ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਜਮਾਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਉਭਾਰਨ ਲਈ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਲਕ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ 'ਤੇ ਘੋਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਰੋਕਾਰ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਪੱਖੋਂ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਸਿਰਫ ਮੁਲਕ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਵੱਲੋਂ ਅਜਿਹੇ ਘੋਲ ਨੂੰ “ਕੁੱਲ ਜਹਾਨ” ਦਾ ਮਸਲਾ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤਕ ਮੁਹਾਵਰੇ 'ਚ ਇਸ ਘੋਲ ਪ੍ਰਤੀ ਯੱਕਜਹਿਤੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਯਥਾਰਥ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਵਰਤਾਰੇ ਵਜੋਂ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕ ਆਤਮਾ ਦੀ ਭਰਵੀਂ ਝਲਕ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੇ ਕਵੀ ਮਨ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਰਾਟ ਅਤੇ ਗਹਿਰੀ ਝਲਕ ਨੇ ਟੁੰਬਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਖ਼ਾਤਰ ਇਹ ਰੌਸ਼ਨ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਲੋਕ ਆਤਮਾ ਦੀ ਮੁੜ ਅੰਗੜਾਈ ਦਾ ਟ੍ਰੇਲਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਮੁੜ-ਅੰਗੜਾਈ ਦੀ ਤਹਿ ਹੇਠਲੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਊਰਜਾ ’ਚ ਝਾਕਣ ਦਾ ਯਤਨ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਲੱਖਣ ਯਤਨ ਹੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਹੀ “ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ” ਹੈ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ “ਵਸਦੀ ਦੁਨੀਆਂ” ਦੇ ਅਲੰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਭੂਗੋਲਕ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ “ਉੱਜੜ ਜਾਣ” ਦੇ ਅਲੰਕਾਰ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੀ ਥਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਅਰਥਚਾਰੇ ਦਾ ਉੱਜੜ ਜਾਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਸੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਅਤਿਕਥਨੀ ਹੋਣ ਦਾ ਫਤਵਾ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਅੰਦਰ “ਕੁੱਲ ਜਹਾਨ” ਅਤੇ “ਵਸਦੀ ਦੁਨੀਆਂ” ਭੂਗੋਲਿਕ-ਸੰਸਾਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜੀਵਨ-ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। “ਉੱਜੜ ਜਾਣ” ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਮਾਜਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਵੱਡੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇ ਖਤਰੇ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਸਾਮਰਾਜੀ ਸੰਸਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਤੋਰ ਸਰਵਪੱਖੀ ਖਤਰੇ ਮੂੰਹ ਆਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਰੈਣ-ਬਸੇਰੇ, ਸਗੋਂ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ ਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਆਤਮਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੱਡੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਹੇਠ ਆਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਵਡੇਰੇ ਜੀਵਨ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੱਥੇ ’ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਚਿਪਕਾਉਣ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦੀ ਅਰਥ-ਪਿਚਕਾਈ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋ ਨਿੱਬੜੀ ਹੈ।

ਜਮਾਤੀ ਹੈਸੀਅਤ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ

ਸਾਹਿਤਕ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤਾ

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਜਮਾਤੀ ਹੈਸੀਅਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਬੰਧੀ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਾ ਹੈ,

“ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤੀ ਹੈਸੀਅਤ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਨਿੱਕ-ਬੁਰਜੂਆ ਸੀ। ਨਿੱਕ-ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਆਪਣੇ ਤੱਤ ’ਚ ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਆਰਥਿਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਨਿੱਕ-ਬੁਰਜੂਆ ਭੁਲਾਂਦਰਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੀ।” (ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ, ਸਫਾ-11)

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਜਮਾਤੀ ਹੈਸੀਅਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬਾਰੇ ਬਹਿਸ ਅਤੇ ਨਿਰਣਾ ਉਸਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਲੋੜੀਂਦੀ ਕਸੌਟੀ ਇਹ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਲੋਕਾਈ ਦੀਆਂ ਅਗਾਂਵਧੂ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਉਮੰਗਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ।

ਉੱਪਰ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਉਸਤਾਦਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਹੈਸੀਅਤ ਦਾ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਹੋਣਾ ਆਪਣੀ ਸੁਹਜ ਸੰਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੈਰ-ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਪਕੜ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ’ਚ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਛੋਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰਾਂ ’ਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸੱਚਾ ਤੇ ਭਰਵਾਂ ਅਕਸ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਲਿਓ ਟਾਲਸਟਾਏ ਆਪਣੀ ਗੈਰ-ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਹੈਸੀਅਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਨਿਬੜਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨੂੰ ਏਨਾ ਉੱਚਾ ਦਰਜਾ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤਾ, ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣ ਦੀਆਂ ਨਸੀਹਤਾਂ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਟਾਲਸਟਾਏ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਭਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਜਮਾਤੀ ਹੈਸੀਅਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸਹਿਤਕ ਅਕਸ 'ਤੇ ਇਸਦੇ ਠੋਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਜੁੜਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ ‘ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੇ ਤੱਤ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ’ਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਅਤਿਕਥਨੀ ਅਲੰਕਾਰ ਉਸ ਖ਼ਾਤਰ ਅਤਿਕਥਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ “ਮੈਂ” ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦਾ ਹੈ। “ਧੁਖਦਾ ਜੰਗਲ” ਵਰਗਾ ਅਲੰਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੈਦਾਨੀ ਖੇਤਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਲਈ ਚਕਮਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੇ ਤੱਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਕਦਰ-ਘਟਾਈ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਵੱਲੋਂ “ਭੁੱਬਲ ਦੇ ਮੁਜਾਰਿਆਂ ਦਾ ਗੀਤ” ਨਾਮੀ ਕਾਵਿ-ਰਚਨਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ’ਚ ਅੜਿੱਕਾ ਬਣੀ ਹੈ। ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ ਇਹ “ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਭੁੱਖ” ਜਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੋ ਨਿੱਬੜੀ ਹੈ।

ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਦੀ ਚਾਹਤ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡੀ ਭੋਂ-ਮਾਲਕੀ ਦੇ ਦਬਦਬੇ ਤੋਂ ਨਾਬਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਮੂਲ ਧਾਰ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ’ਤੇ ਵੱਡੇ ਧਨਾਢਾਂ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਖਿਲਾਫ ਸੇਧੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਗਾਨਗੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਚਿਤਰਦੀ ਹੈ। ਮਾਇਆਧਾਰੀ ਵਿਹਲੜਾਂ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਿਰਤ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਦੀ ਹੈ। (ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਫਿਲਹਾਲ ਲਾਂਭੇ ਛੱਡ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਦੌਰ ’ਚ ਬੇਜ਼ਮੀਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਖੇਤ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ “ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਭੁੱਖ” ਵੀ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ “ਜ਼ਮੀਨ” ਦੀ ਨਿੱਜੀ “ਭੁੱਖ” ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਮਾਲਕੀ ਵੱਲ ਕੂਚ ਦਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੜਾਅ ਹੈ। ਇਸ “ਭੁੱਖ” ਨੂੰ “ਜ਼ਮੀਨ ਹਲਵਾਹਕ ਦੀ” ਦੇ ਨਾਅਰੇ ’ਚ ਪਲਟ ਕੇ ਹੀ ਚੀਨੀ ਇਨਕਲਾਬ ਨੇ ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਅਗਲੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਇਸ ਵੰਡ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ’ਚ ਪਲਟ ਜਾਣਾ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਉਲਟ ’ਚ ਪਲਟ ਜਾਣ ਦੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਅਮਲ ਨੂੰ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।)

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵਲੋਂ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਭੁੱਖ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਕਹਿ ਕੇ ਨਕਾਰੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:

“ਅਸੀਂ ਬੰਦੇ ਰੱਬ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਏ ਰੱਬ ਦੀ

ਤਾਂ ਵੀ ਪੈਰ ਧਰਨ ਜੋਗੀ ਥਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦੀ”

“ਰੱਬ ਦੇ ਬੰਦੇ” ਅਤੇ “ਰੱਬ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ” ਦਾ ਅਲੰਕਾਰ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਦਾਅਵੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਗਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ,

“ਉਹੀ ਇੱਕੋ ਰੱਬ ਹੈ ਜੋ ਵਾਲੀ ਸਾਰੇ ਜੱਗ ਦਾ

ਰੱਬ ਦੀ ਜ਼ਿਮੀਂ ਦਾ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਕੀ ਏ ਲੱਗਦਾ”

ਇਹ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ’ਤੇ ਵਿਹਲੜ-ਜਮਾਤ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਮਾਲਕੀ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ, ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ “ਰੱਬ” ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਵਜੋਂ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ “ਸਾਰੇ ਜੱਗ” ਦੀ ਦਾਅਵਾ ਜਤਾਈ ਹੈ। ਅਗਲੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ’ਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖੂਨੀ ਫਿਤਰਤ ਵਾਲੀ ਵੱਡੀ ਭੋਂ-ਮਾਲਕੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਾਨ-ਹੂਲਵੀਂ ਕਿਰਤ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਟਕਰਾਵਾਂ ਤੱਤ ਉੱਭਰਦਾ ਹੈ।

“ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਮੱਲੀ ਬੰਦੇ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ

ਅਸੀਂ ਇਹ ਸੁਆਰੀ ਖੁਦ ਜਾਨਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ

ਖੂਨ ਤੇ ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਏ ਅਜਬ ਦੀ”

ਇਉਂ ਕਵਿਤਾ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਮਾਇਆਧਾਰੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਿਰਤ ਦੀ ਤਾਬਿਆ ’ਚ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਜਜ਼ਬਾ ਉਭਾਰਦੀ ਹੈ। ਮਾਲਕੀ ਦੀ ਬਦਲਵੀਂ ਸ਼ਕਲ ਬਿਆਨਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ’ਚ ਪਏ ਬਗੈਰ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਸੇਧਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਕਰਮ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਕਵੀਆਂ ਤੇ ਇਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਠੋਸੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ ਕਿ ਉਹ ਜਜ਼ਬਿਆਂ,ਸੰਸਕਾਰਾਂ, ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਦਿਸ਼ਾ 'ਚ ਸੇਧਤ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੋਲ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਾਂਗ ਠੋਸ ਜ਼ਰਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਮਾਲਕੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਦੀ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਨ।

ਮੱਧ ਵਰਗੀ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ “ਆਤਮ-ਉਪਦੇਸ਼” ਸਬੰਧੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਮੱਧਵਰਗ ਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇੱਛਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਸਹਿਜ ਰਵੱਈਆ ਦਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਮੱਧਵਰਗ ਦੀਆਂ ਸਧਾਰਨ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹਨਾਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ’ਚ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਖਿਡੌਣੇ, ਮਿਠਾਈ, ਸਕੂਲ ਦੀ ਵਰਦੀ, ਉੱਜਲੀ ਕਮੀਜ਼, ਨੈੱਕ ਟਾਈ ਅਤੇ ਪੱਕਾ ਘਰ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਬੈਲੈਂਸ ਵਰਗੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਇਹ ਓਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠਲੀਆਂ ਮਜ਼ਦੂਰ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਵੀ ਗੈਰ-ਹੁਨਰਮੰਦ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਤਨਖਾਹ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਖਰਚਿਆਂ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਐਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਇਹਨਾਂ “ਮੱਧ ਵਰਗੀ” ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ’ਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ!

ਬਰੀਕੀ ’ਚ ਘੋਖਿਆਂ ਇਹ ਅਲੰਕਾਰ ਕਾਮਾ-ਨੁਮਾ ਨਿਮਨ ਮੱਧਵਰਗ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੀ ਬਣਦੇ ਹਨ। (ਉੱਚੇ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਬਣਨ ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਲਾਲਸਾਵਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਝਲਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।) ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਲੰਕਾਰ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਮਧਵਰਗ ਨੂੰ “ਚੇਤਨਾ ਦੀਆਂ ਜੰਗਾਲੀਆਂ ਘੜੀਆਂ” ਆਖਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਹਾਦਸੇ ਵੱਲੋਂ ਝੰਜੋੜੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਬਸ “ਕੁਝ ਚਿਰ ਟਿਕ ਟਿਕ ਕਰਕੇ ਖਲੋ ਜਾਂਦੀਆਂ” ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਮੱਧਵਰਗ ਨੂੰ ਗਫ਼ਲਤ ’ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਹੈ; ਹਾਲਤ ਦਾ ਇਹ ਸੱਚ ਬਿਆਨ ਕੇ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਰੁਮਕਦੀ ਹਵਾ ਖਤਰੇ ’ਚ ਹੈ, ਆਤਮਾ ਦੇ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈ ਸਕਣ ਜੋਗੀ ਫਿਜ਼ਾ ਖਤਰੇ ’ਚ ਹੈ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਚੰਗਿਆਈ ’ਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਖਤਰੇ ’ਚ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜਗਮਗਾਉਂਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸੋਝੀ ਖਤਰੇ ’ਚ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਸਰੋਕਾਰ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗ ਕੇ ਮੱਧਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਦਾ ਸੰਗੀ ਬਣਨ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਐਨ ਉਹਨਾਂ ਮੱਧਵਰਗੀ ਭੁੱਲਾਂਦਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਮੁਤਾਬਕ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਮੱਧਵਰਗ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਿਥਲਤਾ, ਸੰਵੇਦਨਹੀਣਤਾ ਅਤੇ ਖੂਹ ਦੇ ਡੱਡੂ ਵਾਲੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ’ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਟਿੱਪਣੀ ਹੈ। ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਜੰਗਾਲੀ ਹੋਈ ਜਮਹੂਰੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਪਰਦਾਚਾਕ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਨਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ’ਚ ਉਲਝ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਇੱਕ ਮੱਧਵਰਗੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਉਸਦੇ ਮੱਧਵਰਗੀ ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਇਕਬਾਲਨਾਮਾ ਹੈ। 

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੇ ਮੋੜਾ

ਹੁਣ ਪਾਤਰ “ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਕਵੀ” ਨਹੀਂ !

ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਕੀਤੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ’ਚ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੂੰ “ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਕਵੀ” ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਨਿਰਣੇ ਨੂੰ ਗਲਤ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ “ਸੰਵਾਦ ਗੰਭੀਰਤਾ ਮੰਗਦਾ ਹੈ” ਅੰਦਰ ਇਸ ਨਿਰਣੇ ’ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਦੇ ਅਗਸਤ ਅੰਕ ’ਚ ਛਪੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਲਿਖਤ ਅੰਦਰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਕਵੀ ਹੋਣ ਦੀ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਤੋਂ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਮੋੜਾ ਕੱਟ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਪਾਤਰ ਹੁਰਾਂ ਪ੍ਰੇਮ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵੀ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਸਰੋਕਾਰ ਪਾਤਰ ਦੀ ਸਿਆਸੀ ਕਵਿਤਾ ਨਾਲ ਹੀ ਰਹੇਗਾ।”

ਇਹਨਾਂ ਬਦਲਵੀਆਂ ਪੁਜੀਸ਼ਨਾਂ ’ਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਕੁਝ ਸੁਆਲਾਂ ਤੋਂ ਟਾਲ਼ਾ ਨਹੀਂ ਵੱਟਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਉਂ ਟਾਲ਼ਾ ਵੱਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮਸਲਿਆਂ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਪੱਖ ’ਚ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਏਥੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਅਸੂਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੀ ਬਜਾਏ ਬੁਰਜੂਆ ਮਨਮਾਨੀ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਿਆ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤਰਕ ਦੇ ਬੰਧੇਜ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੈ। ਕਿਵੇਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੈ? ਇਹ ਵੇਖਣ ਲਈ ਚਿਤਾਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਕਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਪਾਤਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਕਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕੁੱਲ ਮਿਲਵਾਂ ਨਿਰਣਾ ਉਸ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਹੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਕਵੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿਆਰ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ’ਚ ਅੰਗਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤਰਜੀਹ ਹਾਸਲ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਠੋਸ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਵੱਲੋਂ ਪਿਆਰ ਦੇ ਮਸਲੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਜਮਾਤੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਦੀ ਹੈ। ਇਓਂ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਕਵੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੇ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਨਿਰੋਲ ਉਸਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਮੁਲੰਕਣ ਤਰੀਕਾਕਾਰ ਪੱਖੋਂ ਹੀ ਨੁਕਸਦਾਰ ਹੈ। ਜੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੇ ਪਾਤਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਕਵੀ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਨਿਰਣਾ ਬਦਲ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਰਥਕ ਬਹਿਸ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਸਾਫ਼ ਬਿਆਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

“ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ”

ਅਪਾਹਜ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੇ ਚਿਤਰਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ “ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ” ਨੂੰ ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਕਾਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਪਿੰਡ ਦੇ “ਉੱਜੜ ਜਾਣ ਦਾ ਤੌਖ਼ਲਾ” ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ “ਪਿੰਡ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਿਕ ਪਛੜੇਵੇਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨੇ, ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰਵਾਸ ’ਚ ਹੈ।”

ਏਥੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਯਥਾਰਥ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਉੱਜੜਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੀ ਮਿਰਗ-ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੇ ਲੜ ਲਾਉਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਜਾੜੇ ਦਾ ਸੰਤਾਪ ਉਸ ਖਾਤਰ ਹਕੀਕਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ “ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ” ’ਚ ਜਾ ਵਸਣ ’ਚ ਪੱਥਰ ’ਤੇ ਲਕੀਰ ਵਰਗਾ ਭਰੋਸਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਇੱਛਤ ਪ੍ਰਵਾਸ ਉਜਾੜੇ ਦਾ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਬਦਲ ਬਣਨ ਜੋਗਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ “ਦਿਓ ਕੱਦ ਮਸ਼ੀਨਾਂ” ਨਾ ਸਿਰਫ ਪਿੰਡਾਂ ’ਚੋਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਉਜਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਨ,ਸਗੋਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਧੱਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਲੰਗੜੇ ਅਤੇ ਅਪਾਹਜ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੀ ਹਕੀਕਤ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇੱਕ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਕਵੀ ਲਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰੈਣ-ਬਸੇਰੇ ਉੱਜੜ ਜਾਣ ਦਾ ਤੌਖ਼ਲਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅੰਦਰ ਲੰਗੜੇ ਅਤੇ ਅਪਾਹਜ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੀ ਹਕੀਕੀ ਔਕਾਤ ਕੋਵਿਡ ਦੇ ਹੱਲੇ ਦੌਰਾਨ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਆਰਜ਼ੀ ਅਤੇ ਓਪਰੀਆਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ਗਾਹਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ’ਚੋਂ ਆਏ ਕਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਨ-ਵਿਹੂਣੇ ਕਰਕੇ ਬਾਹਰ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਗੋਦ ’ਚ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੀ ਮਿਰਗ-ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਕੇ ਹੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਵਾਉਣੇ ਚਾਹੇ ਸਨ।

ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਜਿਸ ਤੌਖ਼ਲੇ ਕਰਕੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਨਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤੌਖ਼ਲੇ ’ਚੋਂ ਉਪਜੇ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਦੇ ਖਾਸੇ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ-ਵਧੂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, “ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਘੋਲ ’ਚ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਦੀ ਸੁਰ ਹਾਵੀ ਰਹੀ… ਪਰ ਯੂਨੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨ ਕੁੱਲ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਯੂਨੀਅਨ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਖੇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇਸ ਘੋਲ ਦਾ ਖਾਸਾ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸੀ।”

ਕਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਉਜਾੜਾ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਉਜਾੜਾ ਇੱਕੋ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੇ “ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਦੀ ਸੁਰ ਹਾਵੀ” ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਦੇ ਤੌਖ਼ਲੇ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?

ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੁਰ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ

ਪਿੰਡ ਦੇ ਉੱਜੜ ਜਾਣ ਦਾ ਤੌਖ਼ਲਾ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ “ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੁਰ ” ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੁਰ ਤਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ’ਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ:

“ਜਿਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਜ਼ਰਖਰੀਦ

ਕਿੰਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵੀ ਜ਼ਰਖਰੀਦ

ਇਹ ਚੈਨਲ ਵੈਨਲ, ਐਂਕਰ ਵੀ

ਮੰਡਲ, ਵਿਉਪਾਰ ਵੀ ਜ਼ਰਖਰੀਦ

ਇਹ ਮਸਲਾ ਮਾਇਆਧਾਰੀਆਂ ਦੇ

ਜੰਜਾਲ ’ਚ ਫਸੇ ਜਹਾਨ ਦਾ ਏ

… ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ

ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਫ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਹੈ

ਅੱਖਰ ਨੇ ਜਿੰਨਾ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਜਿਹੇ

ਉਹਨਾਂ ਸੱਚ ਦੇ ਫਲਸਫਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਹੈ

ਮੈਨੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਲਾਲੋ ਦੇ ਕੋਧਰੇ ਦਾ

ਤੈਨੂੰ ਭਾਗੋ ਦੇ ਪਕਵਾਨ ਦਾ ਏ

ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ

… ਆਖੀ ਸੀ ਕਦੀ ਇੱਕ ਪੁਰਖੇ ਨੇ

ਉਹ ਬਾਤ ਅਜੇ ਤੱਕ ਹੈ ਸੱਜਰੀ

ਨਹੀਂ ਕੰਮ ਥਕਾਉਂਦਾ ਬੰਦੇ ਨੂੰ

ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਥਕਾਉਂਦੀ ਬੇਕਦਰੀ

ਇਹ ਦੁੱਖ ਉਸੇ ਬੇਕਦਰੀ ਦਾ

ਇਹ ਸੱਲ ਉਸੇ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਏ

ਇਹ ਬਾਤ ਨਿਰੀ ਏਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ

… ਤੂੰ ਡਰ ਹੁਣ ਉਸ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ

ਜਿੱਥੇ ਹੋਣਾ ਅਦਲ ਇਮਾਨ ਦਾ ਏ

… ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਅਮੀਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖੜ੍ਹੇ

ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੈਗੰਬਰ ਪੀਰ ਖੜ੍ਹੇ

… ਇਹ ਕਣਕ ਦੇ ਧਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ

ਇਹ ਅਣਖ ਤੇ ਆਨ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਹੈ”

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੁਰ ਅਤੇ ਅਧੀਨ ਸੁਰ ਦੀ ਸਥਾਨਬੰਦੀ ਕਰਨ ’ਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਫਤਵੇ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੂਲ ਤੱਤ ਬਣਾ ਧਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਅਧੀਨ ਸੁਰ ਵਜੋਂ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਆਈਆਂ ਹਨ।

“ਤੇਰੇ ਵਸਦੇ ਰਹਿਣ ਘਰਾਣੇ ਵੀ

ਸਾਡੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਘਰ ਵਸਦੇ”

ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਉਹਨਾਂ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਵਲਗਣ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਘੋਲ ’ਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਉਹ ਪਰਤਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਸਮਾਜਕ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੇ ਚੌਖ਼ਟੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਇਸਦੀਆਂ ਸਭਨਾਂ ਪਰਤਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਰੋਧੀ ਘੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਇਹ ਘੋਲ ਸਥਾਪਤ ਸਮਾਜਕ ਨਿਜ਼ਾਮ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸੀ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੈਮਾਨੇ ਮੁਤਾਬਕ ਸਥਾਪਤ ਸਮਾਜਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਚੌਖ਼ਟੇ ਅੰਦਰ ਮਜ਼ਲੂਮ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਰੋਸ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਯਥਾਰਥਕ ਚਿਤਰਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਇਤਰਾਜ਼ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਅਜਿਹੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਅਜੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਰੂਪ ਨਹੀਂ ਧਾਰਿਆ। ਇਹ ਵੱਡੇ “ਘਰਾਣਿਆਂ” ਦੀ ਚੌਧਰ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਚੁਣੌਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨਿਆਈਂ ਵਿਹਾਰ ਖਿਲਾਫ਼ ਰੋਸ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਇਸ ਦਾ ਯਥਾਰਥਕ ਚਿਤਰਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ ਰੋਲ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਉਂਦਾ। ਪਰ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸੀਮਤ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਨਾਲ ਬੱਝੀ ਹੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਹਵਾਲੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਮੁਤਾਬਕ ਮਸਲਾ ਆਨ ਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਾਨ ਦਾ ਹੈ, ਬੇਕਦਰੀ ਦਾ ਹੈ, ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਹੈ, ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਦੇ ਕੋਧਰੇ ਅਤੇ ਭਾਗੋ ਦੇ ਪਕਵਾਨ ਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚ ਦੇ ਫਲਸਫਿਆਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। “ਅਮੀਰਾਂ-ਵਜ਼ੀਰਾਂ” ਅਤੇ “ਪੈਗੰਬਰਾਂ-ਪੀਰਾਂ” ਦੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਕਤਾਰਬੰਦੀ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਘੋਲ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹਾਰ ਨੂੰ ਹਾਕਮ ਬਨਾਮ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹਾਰ ਦੇ ਮਸਲੇ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਖੁਦ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਇਹ ਹਵਾਲਾ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰ ਇਸ ਘੋਲ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾ ਅਤੇ “ਆਰਥਕ ਰਾਖਸ਼ਾਂ” ਦੀ ਆਪਸੀ ਟੱਕਰ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਉਹ “ਹੈਂਸਿਆਰੇ ਹਾਕਮ” ਕਹਿਕੇ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਚਿਤਰਨ ਉਸਦੀ ਰੱਦੀ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਰਥਕ ਰਾਕਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹੈਂਸਿਆਰੇ ਹਾਕਮਾਂ ਲਈ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਲਾਹਨਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਰੱਦੀ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਕੇ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਕਵਿਤਾ ਉਸ ਖ਼ਾਤਰ ਆਪਣੇ ਉਲਟ 'ਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਕੇ ਵੱਡੇ ਘਰਾਣਿਆਂ ਲਈ ਅਸੀਸਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ! ਉਹ ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਨਾਬਰ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਯਥਾਰਥਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਇਸਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ’ਚ ਅੰਗੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਗੌਣ ਪੱਖ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੁੱਖ ਪੱਖ, ਸਗੋਂ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪੱਖ ਬਣਾ ਦੇਣਾ “ਦਵੰਦਵਾਦੀ” ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੱਮਸਿਆ ਕਵਿਤਾ ਅੰਦਰ ਭੰਡ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਨਾ ਪਛਾਣਨਾ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ’ਚ ਪਰਦਾਚਾਕ ਲਈ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਇਸ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ :

ਤੇਰੀਆਂ ਸੁਖਾਵਤਾਂ ਦੀ ਖੈਰ

ਮੇਰੇ ਰਾਜਿਆ ਵੇ

ਤੇਰੀਆਂ ਮੁਰੱਬਤਾਂ ਦੀ ਖੈਰ”

……

“ਝੁੱਲ ਵੇ ਤਿਰੰਗਿਆ ਤੂੰ ਝੁੱਲ ਸਾਡੀ ਖੈਰ ਏ”

……

“ਏਨਾ ਉੱਚਾ ਤਖਤ ਸੀ ਅਦਲੀ ਰਾਜੇ ਦਾ

ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੀ

ਉਮਰ ਹੀ ਰਾਹ ਵਿਚ ਬੀਤ ਗਈ”

ਨਿਰਅਧਾਰ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹਕੀਕੀ ਆਧਾਰ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਲਾਮ ਕਾਫ਼ਲਾ ਅਤੇ ਸੁਰਖ਼ ਲੀਹ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਵਜੋਂ ਉਭਾਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਸਲਾਮ ਕਾਫ਼ਲਾ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਗਮ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਮੱਗਰੀ, ਪ੍ਰੈੱਸ ਬਿਆਨ, ਨੁਮਾਇੰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਕਰੀਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਤੋਂ ਵੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੇ ਇਸ ਦਾਅਵੇ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਨਾ ਹੀ ਸੁਰਖ਼ ਲੀਹ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਵਾਲੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪਰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਅਜਿਹਾ ਕਵੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮਾਣ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ, ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਰਸਾ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਇਸ ਅੰਦਰ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਲਹਿਰ ਸਮੇਤ “ਖੱਬੀ ਲਹਿਰ” ਦੇ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਸੋਚਣੀ ਦਾ ਅਸਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮੁਹਾਵਰੇ 'ਚ “ਪਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਜ਼ਰਾ ਨਾ” ਕਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਤਾਂ ਵੀ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦਾ ਅਸਲ ਨੁਕਤਾ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਦੀ “ਮਰੀਅਲ” (ਫੇਸਬੁੱਕ ’ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀ) ਕਵਿਤਾ ਹੈ। “ਸਥਾਪਤੀ” ਦਾ ਕਵੀ ਹੋਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਫ਼ਤਵੇ ਦਾ ਆਧਾਰ ਉਹ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਇਨਾਮਾਂ-ਸਨਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਆਰਟ ਕਾਊਂਸਲ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਹੋਣ ਵਰਗੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗਲਤ ਪੈਮਾਨੇ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆਂ, ਕਈ ਸਿਰਕੱਢ ਲੋਕ-ਪੱਖੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਅਤੇ ਚਿੰਤਕ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਧਿਰ ’ਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਾਸ਼, ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ, ਮਹਾਸ਼ਵੇਤਾ ਦੇਵੀ, ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ, ਰੰਗਨਾਇਕਾਮਾ, ਰਾਹੁਲ ਸੰਕ੍ਰਤਾਇਨ, ਦੇਬੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਚਟੋਪਾਧਿਆਏ, ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ, ਸਰੀ ਸਰੀ, ਨਾਗਾ ਅਰਜੁਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਅਗਾਂਵਧੂ ਕਰਮੀਆਂ ’ਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਪੱਖੀ ਹੋਣ ਦਾ ਲੇਬਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ’ਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਪਦਮ-ਭੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪਦਮ-ਵਿਭੂਸ਼ਣ ਵਰਗੇ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅੰਦਰ ਉੱਚੀਆਂ ਪਦਵੀਆਂ ’ਤੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ’ਚੋਂ ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ 'ਤੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਲਮਕਾਰੀ ਦੀ ਕਾਫੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਰੋਲ ਦੀ ਪਛਾਣ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਮਾਮਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਰਖਵੀਂ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤ 'ਚ ਇਨਾਮਾਂ, ਸਨਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਨਿਰੋਲ ਪੈਮਾਨੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਨਿਰਣਾ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਰੋਲ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਤੱਤ ਬਾਰੇ ਟਪਲਿਆਂ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਰਕਾਰੀ ਇਨਾਮਾਂ ਸਨਮਾਨਾਂ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਲੇਖਕਾਂ ’ਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਖ਼ਿਆਲ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਲੇਖਕਾਂ ’ਚ ਇਸ ਸਵਾਲ ’ਤੇ ਵਖ਼ਰੇਵਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਲੇ ਮਤਭੇਦਾਂ ਦੇ ਜੁਮਰੇ ’ਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਹਿਜ਼ ਇਹ ਵਖਰੇਵਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੋਂ ਪਰਾਇਆ ਸਮਝਣ ਦਾ ਅਧਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ’ਚ ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ’ਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀ ਨਿੱਤਰਵੀਂ ਸਮਝ ਦਾ ਸੰਚਾਰ, ਪਸਾਰਾ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਨਾ ਹੋਈ ਹੋਵੇ। ਕੁਝ ਠੋਸ ਸਵਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਅਸੂਲੀ ਅਤੇ ਅਮਲਯੋਗ ਦਾਅਪੇਚਾਂ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ’ਚ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਦਿੱਤੇ ਫਤਵੇ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਸੁਹਿਰਦ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦਰਮਿਆਨ ਅਣਚਾਹੀ ਅਤੇ ਬੇਲੋੜੀ ਦੀਵਾਰ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀ ਸਬੱਬ ਬਣਨਗੇ। ਅਜਿਹਾ ਰੁਖ਼ ਹੋਣਹਾਰ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ’ਚ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਖੇਮੇ ’ਚ ਧੱਕਣ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰੇਗਾ।

ਕੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਵਾਲੇ ਸਾਥੀ ਇਹ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੇਖਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਾ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਦਾ ਸਥਾਈ ਆਮ ਸੱਦਾ ਦੇਣ ਦੀ ਘੜੀ ਆਣ ਪਹੁੰਚੀ ਹੈ? ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਹੁੰਗ੍ਹਾਰਾ ਨਾ ਭਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀ ਧਿਰ ਕਰਾਰ ਦੇ ਕੇ ਛੇਕਣ ਦਾ ਦਾਅਪੇਚ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਵੇਲਾ ਆ ਗਿਆ ਹੈ? ਨਤੀਜਾ ਸ਼ਾਇਦ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਸਟਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਘਾਲਣਾ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ’ਚ ਗੋਹੜੇ ’ਚੋਂ ਪੂਣੀ ਵੀ ਕੱਤੇ ਬਗੈਰ ਅਜਿਹਾ ਰੁਖ਼ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਖੇਤਰ ਸਮੇਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ’ਚ ਜਮਾਤੀ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਦੀ ਸੇਵਾ ’ਚ ਭੁਗਤਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਨਤਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਸਵਾਲ

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਸਮੱਸਿਆ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਨਤਕ ਲੀਹ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ-ਲੈਨਿਨਵਾਦੀ ਸਿਆਸੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ/ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੀ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਨਾਖਤ ਅਤੇ ਰੋਲ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਲਈ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ੇ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਉਸ ਖਾਤਰ ਸੁਰਖ਼ ਲੀਹ ਅਤੇ ਸਲਾਮ ਕਾਫ਼ਲਾ ਦੀ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਸ਼ਨਾਖਤ ਅਤੇ ਸੂਝ-ਚੌਖ਼ਟੇ ਦਾ ਨਿਖੇੜਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ-ਲੈਨਿਨਵਾਦੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਦੀ ਕਾਰਬਨ ਕਾਪੀ ਵਜੋਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਥੇਬੰਦੀ 'ਤੇ ਪੀ. ਐਸ. ਯੂ. (ਲਲਕਾਰ) ਦਾ ਲੇਬਲ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਬੀ. ਕੇ. ਯੂ. ਉਗਰਾਹਾਂ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ, ਸਲਾਮ ਕਾਫ਼ਲਾ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸੁਰਖ਼ ਲੀਹ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਸਭਨਾਂ ਤੋਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ-ਲੈਨਿਨਵਾਦ-ਮਾਓਵਾਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਸਲਾਮ ਕਾਫ਼ਲਾ ਮਾਰਕਸਵਾਦ-ਲੈਨਿਨਵਾਦ-ਮਾਓ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ’ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾ ਬੀ.ਕੇ.ਯੂ. ਉਗਰਾਹਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ-ਲੈਨਿਨਵਾਦ-ਮਾਓਵਾਦ ਦੀਆਂ ਤਰਜਮਾਨ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਨਤਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ-ਲੈਨਿਨਵਾਦੀ ਸਿਆਸੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਦੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ, ਨਿਖੇੜੇ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਸੁਆਲ ਲੰਮੇ ਚਿਰ ਤੋਂ ਸਹੀ ਅਤੇ ਗਲਤ ਲੀਹਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਨਤਕ ਲੀਹ ਤੋਂ ਵਿੱਥ ’ਤੇ ਵਿਚਰਦੇ, ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਅੰਦਰਲੇ “ਖੱਬੇ” ਅਤੇ “ਸੱਜੇ” ਰੁਝਾਨ ਪਾਰਟੀ ਜਾਂ ਪਾਰਟੀਨੁਮਾ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਦੀ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਸ਼ਨਾਖਤ ਅਤੇ ਸੂਝ-ਚੌਖ਼ਟੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਅਤੇ ਗੈਰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸਿਆਸੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ 'ਚ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੀ ਇਸ ਮਰਜ਼ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ-ਚੌਖ਼ਟਿਆਂ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦੇ ਹਰ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ‘ਮਾਰਕਸੀ’ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਚੈਲੰਜ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੰਗਾਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ’ਚ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਦੀ ਬਹਿਸ ਦਾ ਗੈਰ-ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਤੱਕ ਖਲਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਉਹੀ ਨਕਾਰੀ ਤਰੀਕਾਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ 'ਚ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

“ਸਲਾਮ ਕਾਫ਼ਲਾ” ਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ-ਲੈਨਿਨਵਾਦੀ-ਮਾਓਵਾਦੀ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਮਜਬੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਨਾਲ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਚੌਖਟੇ 'ਚ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਝੰਡਾਬਰਦਾਰ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਤਰਜਮਾਨ ਵਜੋਂ ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੇ ਨੁਕਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਤ ਹੋਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਦੀ ਹਕੀਕੀ ਲੋੜ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਬੋਧਤ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੇ ਦਿਹਾਂਤ ਪਿੱਛੋਂ ਫੌਰੀ ਸਰੋਕਾਰ ਦਾ ਮਸਲਾ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ’ਚ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਰਾਹੀਂ ਸਾਕਾਰ ਹੋਏ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲੋਕ-ਆਤਮਾ ਦੇ ਰੌਸ਼ਨ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਆਪਣੇ ਸੂਹੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਅੰਦਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁਚੇਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਸਚਾਈ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਸਮੇਤ ਸਭਨਾਂ ’ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣੀ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਹਾਕਮ-ਜਮਾਤੀ ਧਿਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੈਪ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਘਚੋਲੇ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨਰੋਏ ਪੱਖਾਂ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਕਾਰੀ ਅਲੋਚਨਾ ਦੀ ਧੂੜ ਬੈਠ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਬਹੁਪੱਖੀ, ਸਮਤੋਲ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਮੁਲੰਕਣ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਟਕਰਾਅ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ’ਤੇ ਵੀ ਮਸ਼ੀਨੀ ਰੰਗਤ ਚੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਹ ਬੁਰਜੂਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਕਤਈ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਕਲੀ ਚੇਤਨਾ ਕਰਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਅੰਦਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਅਗਾਂਵਧੂ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ’ਤੇ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਠੋਸ ਹਾਲਤਾਂ 'ਚ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਮਾਓ-ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਅਣਭਿੱਜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਮਾਓ-ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ “ਨਵ-ਜਮਹੂਰੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੈ … ਇਹ ਤੱਥਾਂ ’ਚੋਂ ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ, ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਹਕੀਕਤ ਲੱਭਣ ਦਾ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ’ਤੇ ਅਮਲ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਹਾਮੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੁਕਤੇ ’ਤੇ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ, ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਅਤੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਚੀਨੀ ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਚੀਨ ਦੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਬੁਰਜੂਆ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਂਝੇ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ।” (ਨਵ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਬਾਰੇ)

ਘਚੋਲੇ ਦੀ ਗੇਂਦ ਬਣਿਆ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਦਾਅਵਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਦਵੰਦਵਾਦ ਦਾ ਝੰਡਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ “ਅਧਿਆਤਮਵਾਦ” ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਧਾਰ ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਨਰੋਏ ਸਾਰਥਕ ਤੱਤ ਖਿਲਾਫ ਸੇਧੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ “ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ” ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਦੇ ਆਪਣੇ “ਦਵੰਦਵਾਦ” ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ; ਇਹ ਸਮੁੱਚੀ ਲਿਖਤ ਅੰਦਰ ਹੀ ਘਚੋਲੇ ਦੀ ਗੇਂਦ ਬਣਕੇ ਭਟਕਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।ਉਹ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਇਕੱਲੀ ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਗਜ਼ਲ ਅੰਦਰ ਪੇਸ਼ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ 'ਚ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਤਰ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸਬੰਧਾਂ 'ਚ ਨੂੰ ਫੜਨ 'ਚ ਵੀ ਨਾਕਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਨਾਕਾਮੀ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਸਮੁੱਚ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਥਲੱਗ ਕਰਕੇ ਵੇਖਣ ਦੀ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਰੁਚੀ ਦਾ ਝਲਕਾਰਾ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦੀ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ 'ਚ ਆ ਚੁੱਕੀ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਬੰਧੀ ਪਾਤਰ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਕੁੱਲ ਮਿਲਵੇਂ ਬੱਝਵੇਂ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੀ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵਲੋਂ ਅਣਦੇਖੀ ਇਸੇ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਦੇ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’ ਦੇ ਕੱਚੇ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਚਰਚਾ ਹਥਲੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਮਕਸਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਵੰਦਵਾਦ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਸੀਮਤ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਸੰਕਲਪ ਗੈਰ-ਦਵੰਦੀ ਅਸਰਾਂ ਦੇ ‘ਪਰਛਾਵੇਂ ਹੇਠ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਉਹ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਦੇ ਰੋਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਇਸਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਓਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੇ ਗੈਰ-ਮੁੱਖ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਉਹ ਇਸ “ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਦੇ ਵੇਲਾ ਵਿਹਾ ਚੁੱਕੇ ਗੌਣ ਪੱਖ ਨੂੰ - ਇਸਦੇ ਅਗਾਂਵਧੂ ਬੀਤੇ ਨੂੰ - ਮੁੱਖ ਪੱਖ ਵਰਗਾ ਦਰਜਾ ਦੇ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। “ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਵਜੋਂ ਇਸਦੇ ਅਜੋਕੇ ਰੋਲ ਬਾਰੇ ਉਸਦੀ ਸਰਸਰੀ ਚਿੰਤਾ, ਇਸਦੇ ਬੀਤੇ ਰੋਲ ਦੇ “ਅਗਾਂਵਧੂ” ਪੱਖ ਦੀ ਉਸਤਤ ਅੱਗੇ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਓਂ ਅਖੌਤੀ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖ (ਸ਼ਾਇਦ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਦੱਸੇ ਹੀ!) ਇਸਦੇ ਸਮਰਥਨ 'ਚ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਬਦਲੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ! ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਆਪਣੇ ‘ਦਵੰਦਵਾਦ’ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਦਾ ਬੀਤਿਆ ਉਸਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸੋਚਣੀ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਹੱਥ 'ਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਮਾਤੀ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਪਰਦਾਚਾਕ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਪਰਚਮ ਹੈ। ਇਹ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਨਾਲ “ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ” ਹੋਣ ਦੇ ਉਸਦੇ ਸਵੈ-ਚਿਤਰ ਨਾਲ ਬੇਮੇਲ ਹੈ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਸਮਾਜਾਂ, ਵਰਤਾਰਿਆਂ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਅਤੇ ਸਥਾਨਬੰਦੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਾਸਾ ਪਛਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਦੀ ਕਦਰ ਘਟਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਖਾਸੇ ਦੇ ਤਰਜਮਾਨ ਵਜੋਂ ਭਾਰੂ ਪੱਖ ਦੀ ਕਦਰ ਘਟਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਖਾਸੇ ਬਾਰੇ ਪਾਣੀ ਗੰਧਾਲਦਾ ਹੈ। ਉਹ “ਲੁਕਵੀਂ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਕੇ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਅਖੌਤੀ “ਬੁਰਜੂਆ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ” ਦਾ ਭਾਰੂ ਪੱਖ ਅਗਾਂਵਧੂ ਹੈ ਜਾਂ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ। ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੀ ਜਾਬਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਚੋਟ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ। ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮੁੱਢ 'ਚ ਬੁਰਜੂਆ ਰਾਜ ਸ਼ਕਤੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਲੋਕਾਂ ਖਿਲਾਫ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਪੂਰਵ-ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪਿਛਾਂਹਖਿੱਚੂ ਜਮਾਤਾਂ ਖਿਲਾਫ ਸੇਧੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਅਮਲ ਨਾਲ ਜੁੜਕੇ ਹੀ ਇਹ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਖਿਲਾਫ ਸੇਧੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਈ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਯੁੱਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇਸਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸੰਗਕਤਾ ਦਾ ਭੋਗ ਪੈ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਕਵੀਆਂ ਤੋਂ ਸੰਸਾਰ “ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ” ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਇਸਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਘੁੰਗਰੂ ਪਹਿਨਾਉਣ ਅਤੇ ਸੰਦੂਕ ਚੋਂ ਕੱਢੇ ਇਸਦੇ ਗੁੱਡੀਆਂ ਪਟੋਲਿਆਂ ਦੇ ਗੀਤ ਸੁਣਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੁਰਜੂਆ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਬੀਤੇ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਮਲੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦੇਣ ਦੀ ਇਹ ਵਕਾਲਤ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਹਟਵੀਂ ਹੈ।

ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੱਖੋਂ ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸੀਮਤਾਈ ਪਦਾਰਥਕ ਦੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਆਮ ਸਚਾਈ ਦੀ ਬਣਦੀ ਕਦਰ ਨਾ ਪਾਉਣਾ ਹੈ। ਉਹ “ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਹੈ” ਦੇ ਅਧੂਰੇ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਹਕੀਕੀ ਤੱਤ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾਈ ਨੂੰ ਘੋਖਣ ਦੇ ਝੰਜਟ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ

ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਮੁਕੰਮਲ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਉੱਤਮ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਚੇਤਨਾ ਵੀ ਇਸ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਬੇਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦੀ ਅਸੀਮ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਅੰਦਰ ਇਸਦੇ ਸੀਮਤ ਅਕਸ ਦਰਮਿਆਨ ਸਦੀਵੀ ਵਿਰੋਧ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਧਾਰ ਹੈ। ਸੋ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਯਥਾਰਥਕ ਹੋਣ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸੰਭਵ ਅਕਸ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਭਵ ਅਕਸ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਬੋਲੀ 'ਚ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਅਮਲ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲਕਬਾਂ, ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਚਾਰ ਸੀਮਤਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਲੋੜੀਂਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨਾਲ ਪੂਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੱਗਰ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲੁਪਤ (latent) ਅਰਥ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਮਿਸਾਲ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਡਿਕਟੇਟਰਸ਼ਿਪ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਆਮ ਕਰਕੇ ਲੁਪਤ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦੌਰ ਵਿਚ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਰੋਲ ਦੀ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਵਿਆਖਿਆ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲਿਜਾਂਦਿਆ ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਸੱਤਾ ਲਈ “ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਸੱਤਾ” ਸ਼ਬਦ ਵਿਸਮਕ ਚਿੰਨ੍ਹ (!) ਲਾ ਕੇ ਵਰਤੇ। ਉਸਨੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਕਿ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਰਾਜ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਮੁੱਖ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੁਰਜੂਆ ਰਾਜ ਵਜੋਂ ਅਧੀਨ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਵੇਂ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ? ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਬੁਰਜੂਆ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਸੀਮਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਰਾਖੀ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਉਂਝ ਲੈਨਿਨ ਵਲੋਂ ਵਰਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਸਮੂਹ “ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਬਗੈਰ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਰਾਜ!” ਅੰਦਰ ਵੀ ਇਹ ਅਣਕਹੇ ਅਰਥ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਪਰੋਲਤਾਰੀ ਰਾਜ ਦੇ ਰੋਲ ਦਾ ਅਧੀਨ ਪੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਕਿਹਾ ਤੇ ਅਣਕਿਹਾ ਹਰ ਕਥਨ ਅੰਦਰ ਹੀ ਆਪਣੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ 'ਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਥਾਹ ਨਾਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਓ-ਜ਼ੇ-ਤੁੰਗ ਦਾ ਕਥਨ “ਇੱਕ ਚੰਗਿਆੜੀ ਸਾਰੇ ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਸਕਦੀ ਹੈ” ਵੀ ਇੱਕ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ ਕਥਨ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬੋਲਕੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ ਕਿ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਗਿੱਲੇ ਜੰਗਲ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਅਣਕਹੇ ਅਰਥਾਂ ਤੱਕ ਨਾ ਪਹੁੰਚ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਿੱਸੇ ਅਜਿਹੇ ਅਣਕਹੇ ਕਥਨਾਂ ਦੀ ਥਾਹ ਨਾ ਪੈਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਗਿੱਲੇ “ਜੰਗਲਾਂ” ਨੂੰ ਵੀ “ਅੱਗ” ਲਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ 'ਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ ਹਨ!

ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਇਹ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਮਲ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਵਰਗੇ ਇਸਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪਾਂ 'ਚ ਹੋਰ ਵੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੀ “ਦਵੰਦਾਤਮਕਤਾ” ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਹਰ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਅੰਦਰ ਵਿਰੋਧੀ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਖਸ਼ਾਤ ਦੀਦਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨੀ ਧਾਰਨਾ ਨਾਲ ਬੱਝੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸੋਚਣੀ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ 'ਚ “ਅੱਧਾ ਭਰਿਆ ਗਲਾਸ” ਵਾਕ-ਅੰਸ਼ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ “ਅੱਧਾ ਭਰਿਆ - ਅੱਧਾ ਖਾਲੀ ਗਲਾਸ” ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ!

ਕੁੱਲ ਮਿਲਾਕੇ ਟਿੱਪਣੀਕਾਰ ਦੀ ਲਿਖਤ ਬੰਜਰ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਹੋ ਨਿੱਬੜੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ਲਿਖਤ 'ਚ ਕੁਝ “ਉਪਜਾਊ” ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਸੁਚੇਤ ਜਾਂ ਅਚੇਤ ਤੋੜ ਮਰੋੜ ਹੈ।

 

ਸਮਾਪਤ                                        ਅਕਤੂਬਰ 2024